Wat zijn gidsgesteenten?
Filipstad-graniet - Zwerfsteen van Langö, Hindsholm Dk.)
Filipstad is een variabel graniet-type waarvan de oorsprong ten noorden van het Vänern- en Vätternmeer ligt. Zwerfstenen van deze graniet zijn in ons land niet erg zeldzaam.
Gidsgesteenten zijn zwerfstenen waarvan de herkomst in Scandinavië bekend is. Momenteel zijn ongeveer 150 gidsgesteenten bekend. Door gebiedsonderzoek in Zweden, Finland en Noorwegen en het verzamelen van gesteentemonsters komen daar ieder jaar nog weer enkele bij. Dit tijdrovende werk wordt in hoofdzaak verricht door enkele enthousiaste zwerfsteenverzamelaars.
Siljangraniet, Zwerfsteen van Lieveren (Dr.).
Siljangraniet is een rapakivigraniet uit de provincie Dalarna in Midden-Zweden.
Graniet bestaat uit een paar bestanddelen. Deze noemt men mineralen. Het hoofdbestanddeel in veel granieten is kaliveldspaat. Dit mineraal geeft kleur aan het gesteente. Verder zijn aanwezig plagioklaas. kwarts en biotiet.
Hoe herkennen we gidsgesteenten?
Het herkennen van zwerfstenen gebeurt op basis van mineralogische samenstelling, structuur, kleur en korreling. Iedere zwerfsteen is weer anders. Wil een zwerfsteen als gidsgesteente voldoen dan is de preciese herkomst alleen niet voldoende. Het gesteentevoorkomen in Scandinavië moet bij voorkeur een aaneengesloten geheel vormen, niet al te groot van omvang zijn en het betreffende gesteente mag niet op meerdere plaatsen in Scandinavië voorkomen.
Doorgaans voldoen alleen granieten, syenieten en porfieren (=vulkanieten) aan de eisen van een goed gidsgesteente. Deze gesteenten bezitten 1) vaste eigen kenmerken en 2) komen in Scandinavië in nauw omschreven gebieden voor. Een bijkomend probleem is wel dat de meeste gesteenten via geleidelijke overgangen in elkaar over gaan. Gidsgesteenten lijden ook aan dit euvel. We moeten bij gidsgesteenten daarom ook rekening houden met geringe afwijkingen en typen met overgangskenmerken.
Zwerfsteenvondsten van enkele gidsgesteenten
Syenietgabbro van Angermanland - Zwerfsteen van Neuenkirchen (Dld.).
Deze gabbro vormt een klein voorkomen langs de kust van de Botnische Golf, noordelijk van de stad Sundsvall in Zweden.
Rode vaxiögraniet - Zwerfsteen van Nijbeets (Fr.).
De Zuidzweedse provincie Smaland is het herkomstgebied van deze graniet.
Rhombenporfier - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).
Zwerfstenen uit Noorwegen zijn bijzonder zeldzaam. Rhombenporfier komt uit de buurt van de Noorse hoofdstad Oslo. Het is één van de makkelijkst herkenbare zwerfsteensoorten.
Norrlandgraniet - Zwerfsteen van Borger (Dr.).
Norrlandgranieten komen van heel ver. Het herkomstgebied van deze granieten ligt in Zweeds Lapland in Noord-Zweden. Het afgebeelde type is een Edeforsgraniet.
Bohuslangraniet - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).
Deze graniet komt voor in de noordelijke kuststreek van Zuidwest-Zweden.
Vängegraniet - Zwerfsteen van Nijbeets (Fr.).
Vängegraniet komt als vaste rots voor in de provincie Uppland in Midden-Zweden.
Gidsgesteenten vormen dus een groep zwerfstenen met specifieke kenmerken. Dit maakt ze in het veld goed herkenbaar. Vooral granieten en porfieren komen in aanmerking als gidsgesteente. Zwerfsteensoorten als dioriet, gabbro en diabaas zijn minder geschikt. Deze missen veelal typische of unieke kenmerken. Bovendien zijn voorkomens van dioriet, gabbro en diabaas vaak niet beperkt tot één bepaald gebied in Scandinavië. Hetzelfde geldt voor metamorfe en sedimentaire zwerfstenen. De kenmerken van deze gesteenten variëren te sterk. Bovendien zijn hun voorkomens in Scandinavië niet tot één locatie beperkt. Dit laatste hoeft bij gidsgesteenten geen onoverkomelijk bezwaar te zijn, mits de voorkomens maar klein zijn en deze uitsluitend in een beperkt gebied voorkomen.
Statistische gidsgesteenten
Drie zwerfsteenvoorbeelden
Kalmarsundzandsteen - Zwerfsteen van Damsdorf (Dld.).
Deze zandsteensoort komt uitsluitend voor langs de Kalmarsund tussen de Zweedse oostkust en het eiland Öland in de Oostzee.
Kinnediabaas - Zwerfsteen van Weissenhaus (Dld.).
Dit diabaastype vormt een oud lavadek bovenop de Kinnekulle, een grote kalksteenheuvel in Zuid-Zweden.
Buizenzandsteen - Zwerfsteen van Norg (Dr.).
Deze zandsteen met het levensspoor Skolithos linearis komt voor op de bodem van de Oostzee bij Zuidoost-Zweden.
Ondanks dat veel zwerfsteentypen als gidsgesteente niet geschikt zijn, kunnen sommige metamorfe en sedimentaire zwerfstenen toch een bijdrage leveren om de herkomst van een zwerfsteengezelschap in een bepaald vondstgebied beter te duiden. Dergelijke zwerfstenen noemt men statistische gidsgesteenten. Kinnediabaas en sommige andere diabaastypen zijn hiervan een voorbeeld. Onder sedimentaire zwerfstenen zijn de bekende Zuid-Zweedse zandstenen met levenssporen ook goed als statistisch gidsgesteente te gebruiken, evenals de fraai gelaagde Kalmarsundzandsteen en sommige kalksteensoorten.
Het soortenspectrum van gidsgesteenten binnen een zwerfsteengezelschap is van essentieel belang bij het onderscheiden van verschillende keileemtypen in ons land en bij reconstructies om verschillende vergletsjeringsfasen in ons land in beeld te brengen.
Gidsgesteenten spelen een belangrijke rol in het onderzoek aan ijstijdafzettingen in Noord- en Midden-Nederland. Op basis van de samenstelling (zwerfsteenspectrum) kan bepaald worden uit welk deel van Scandinavie het gletsjerijs keileem en zwerfstenen in ons land heeft aangevoerd.
Aan de herkomst van oostelijke grindstenen is in verhouding weinig onderzoek gedaan. Desondanks is van een aantal steensoorten bekend waar deze vandaan komen. De gele stippen op de kaart geven de belangrijkste herkomstgebieden aan.