Sinds de voorlaatste ijstijd is ongeveer 130.000 jaar verstreken. Al die tijd lagen zwerfstenen in de bodem. Soms lagen de stenen aan het oppervlak, er vlak onder of veel dieper. Voor het uiterlijk heeft de ligging van zwerfstenen in onze bodem gevolgen gehad. Zwerfkeien die in een zandige doorlatende bodem zaten of aan het aardoppervlak lagen, zijn daardoor heel anders van uiterlijk dan stenen die dieper in de grond in keileem opgesloten zaten.

Zwerfstenen verweren door een combinatie van klimaat en bodemprocessen. In een vochtig land als het onze tast regenwater en oppervlakkig grondwater het oppervlak van de stenen aan. Minerale bestanddelen verkleuren hierdoor of lossen op. De buitenkant van de stenen wordt poreus en komt vol met kleine en soms grotere putjes te zitten. Het uiterlijk van stenen verandert soms zo sterk dat het soort gesteente slechts met moeite te herkennen is. Voor beginnende verzamelaars kan dit hinderlijk zijn. Na enige tijd raakt men gewend aan de verweringseffecten en de verschillen daartussen.

Het klinkt misschien niet logisch, maar om gesteentesoorten van elkaar te onderscheiden ben je het beste uit met zwerfstenen. Vaak wordt gedacht dat voor het herkennen van gesteentesoorten veel beter vers geslagen stukken gebruikt kunnen worden. Het tegendeel is het geval. De combinatie van een vers breukvlak en een meer of minder verweerde buitenzijde aan een zwerfsteen maakt dat je veel sneller ‘grip’ krijgt op de verschillen tussen mineralen. Het voordeel is dat je een verweerde zwerfsteen aan alle kanten kunt bekijken. Bij een stuk uit de vaste rots toont meestal één zijde verweringsverschijnselen, als deze al aanwezig zijn.

Voorbeelden van zwerfsteenverwering

IJstijdsporen op zwerfstenen is ook verwering

Gletsjerkrassen

Aan zwerfstenen kun je interessante sporen ontdekken. Ze vertellen iets over de wijze van transport en wat de keien onderweg hebben doorstaan. De kans op het vinden van een steen met gletsjerkrassen is vrij groot. Deze beschadigingen liepen zwerfstenen op doordat deze tijdens het transport met grote kracht langs andere keien of over de onderliggende rotsbodem bewogen. Vooral fijnkorrelige en niet te harde steensoorten als zandsteen en kalksteen vertonen vaak gletsjerkrassen. Gletsjerkrassen verschillen van gewone beschadigingen doordat de krassen voornamelijk in één richting, dus parallel aan elkaar verlopen.
 

Drukbarsten

Niet zelden vindt je op harde, dichte zandstenen naast krassen ook gebogen hoefijzervormige lijntjes. Dit zijn barsten die veroorzaakt zijn doordat andere stenen of harde rotspunten met grote kracht tegen de steen aandrukten, terwijl deze in het ijs zxat vastgevroren. Door de beweging van het gletsjerijs gaf dit een enorme frictie. Gevolg? Het schoksgewijs verplaatsen van de steen leverde een serie drukbarsten op die in elkaars verlengde liggen. De open einden van de hoefijzervormige barsten wijzen in de bewegingsrichting.

Rivier- en ijstransport

De vorm van stenen vertelt veel over de oorsprong en de wijze van transport en soms ook over de aard van het gesteente. Stenen die door rivieren of door ijs zijn getransporteerd verschillen van elkaar. Rivierstenen zijn kleiner, ronder en gladder. Het slijtageproces op de rivierbodem is bijzonder sterk. Vandaar dat alleen de hardste gesteenten overleven. Stenen die door het landijs zijn vervoerd, zijn onregelmatiger van vorm met minder sterk afgeronde randen en hoeken. Vaak herken je aan noordelijke zwerfstenen nog de oorspronkelijke vorm van het stuk gesteente, zoals dat door het ijs uit de vaste rots werd losgebroken.
 

Vorm en gesteentesoort

Soms zegt de vorm ook iets over de aard van het gesteente. Grote keien van graniet zijn meest rondachtig van vorm. Zwerfstenen van helleflint en porfier daarentegen zijn vaak hoekig, met nauwelijks afgeronde randen. Helleflint is een Zweeds woord voor ‘rotsvuursteen’. Het is een keihard, splinterig brekend gesteente, glasachtig soms, dat door metamorfose ontstaan is uit silica-rijke vulkanische gesteenten als kwartsporfier.

Gletsjermolenstenen

Vroeg of laat vind je een zwerfsteen die een symmetrisch afgeronde vorm heeft. Er zit geen hoek of scherpe kant aan. Waarschijnlijk heb je te maken met een zogenoemde ‘gletsjermolensteen’. Gletsjermolenstenen zijn door snelstromend water in een smeltwaterkom in het ijs of in de ondergrond, samen vele andere, rondgedraaid, waarbij ze elkaar afgesleten hebben. Gletsjermolenstenen zijn er van rond tot ovaal, al of niet afgeplat en je hebt ze van allerlei steensoorten.

Windlak en windkanters

In de Weichsel-ijstijd die volgde op de Saale-ijstijd gebeurde er nog iets met zwerfstenen. Stenen die oorspronkelijk aan het aardoppervlak lagen of kwamen te liggen, hebben in de barre kou tijdens de tweede helft van de Weichsel-ijstijd (=Pleniglaciaal) het nodige te verduren gehad. Door het ontbreken van plantengroei lag de bodem duizenden jaren bloot aan weer en wind. Sneeuwsmeltwater en hevige winden en zand/sneeuwstormen hebben het oppervlak van zandig Noord-Nederland in die tijd danig beïnvloed en veranderd.

Het verstuiven van stof- en zandkorrels tijdens stormachtig weer heeft zwerfstenen in die tijd geslepen en gepolijst. De meeste vuurstenen in Drenthe hebben hierdoor een glanzend uiterlijk alsof deze gelakt zijn. Andere zwerfstenen vertonen talloze uitgeschuurde putten, vaak met ‘windstaarten’. 

Windkanters zijn langdurig gezandstraalde stenen met afgeschuurde vlakken die elkaar onder een hoek raken. Ze lagen veelal vastgevroren aan het oppervlak en bleven daardoor zeer lange tijd in dezelfde positie liggen.

Verdieping:

Windkanters
Naast landijs, rivierwater en brandingsgolven heeft ook wind een vormende invloed op zwerfstenen gehad. Het bekendst zijn wel windkanters. Tijdens de tweede helft van de laatste ijstijd (=Pleniglaciaal) zijn in ons land op een aantal plaatsen windkanters ontstaan. Er heerste destijds een woestijnklimaat, maar dan zeer koud. Er traden geregeld zand/sneeuwstormen op, waarbij stenen door de voortgeblazen zandkorrels geslepen en gepolijst werden.

Windkanters bezitten één of meer glanzende vlakken die elkaar onder een hoek raken. Zo ontstonden opmerkelijk gefacetteerde stenen met scherpe ribben Windkanters tonen een veelheid aan vormen. Bepalend was de oorspronkelijke vorm van de steen. Zo ontstonden spoelvormige tweekanters, driekanters en stenen die nog meer vlakken bezitten. Dat laatste gebeurde vooral indien de aan de bodem vastgevroren stenen door uitblazing kantelden en vanuit een andere richting werden geslepen. De fraaiste windkantervormen vinden we onder dichte kwartsietische zandstenen en kwartsieten. Toch zijn ook talrijke windkanters gevonden van graniet, porfier en gneis. 

Windkanters komen op enige diepte veel voor in het Oostgroningse Westerwolde. Daar zijn het in hoofdzaak noordelijke zwerfstenen, dus ook veel granieten e.d. In de zandzuigerij bij Sellingerbeetse zijn ze makkelijk te vinden. Op de noordoostelijke Veluwe en in het Gooi zijn het vooral zandsteentypen, aangevoerd door Rijn en Maas.

Aan de andere kant van de grens, in het Duitse Emsland, komen in de omgeving van Wippingen ook veel windkanters voor. Ook hier zijn ze gemodelleerd uit noordelijke zwerfstenen. Even verderop bij Werpeloh zijn ze zeldzamer, maar hier zijn windkanters opgenomen in smeltwaterafzettingen uit het Elsterien, twee ijstijden ouder dus dan die uit het Weichselien. Het ontstaan van de windkanters in Werpeloh is ietwat gecompliceerd. De stenen zijn onmiskenbaar door wind geslepen, maar vertonen duidelijke sporen van later smeltwatertransport. De windkanters in Werpeloh zijn dus over onbekende afstand verspoeld.