Wat maakt zwerfstenen bijzonder?
Zwerfstenen zijn maar losse stenen, maar ondanks dit zijn ze bijzonder. In de eerste plaats zijn het symbolen van de ijstijd. Zwerfstenen zijn het tastbare bewijs dat een groot deel van ons land lang geleden onder een dik pakket gletsjerijs uit Scandinavië bedolven was. Daarnaast geven zwerfstenen inzicht in de wijze waarop ze in het ijs zijn vervoerd. Hun vorm en de beschadigingen die ze opliepen tijdens het transport vertellen veel over hun belevenissen onderweg.
Zo kan Noord-Nederland er in de voorlaatste ijstijd, zo'n 140.000 jaar geleden,
uit hebben gezien, toen hier een pakket Scandinavisch landijs lag
ter dikte van ongeveer één km!
Zwerfsteensoorten
Zwerfstenen bestaan uit een groot aantal verschillende steensoorten; deze vormen als het ware een staalkaart van de rotsbodem in grote delen van Scandinavië. Die rotsbodem daar zit vol verhalen, boeiende verhalen waarover zwerfstenen ons kunnen informeren. Hierbij gaat het over over hoe ze ontstaan zijn en hoe oud ze zijn, over het botsen van aardkorstplaten, over gebergtevorming, aardbevingen en vulkanisme. Kortom, zwerfstenen zijn een informatiebron zonder weerga.
De geologische kaart van Midden- en Zuid-Zweden maakt duidelijk dat het gebied
een lappendeken is van zeer uiteenlopende gesteenten. Dat verklaart de enorme
variatie aan zwerfsteensoorten in ons land.
De verhalen die zwerfstenen vertellen moet je kunnen lezen. De taal waarin deze geschreven zijn, moet je leren. Dat kost tijd en energie. Bij sommige zwerfsteenliefhebbers gaat de belangstelling niet zo ver, dat men zich in de achtergronden gaat verdiepen. Bij hen is het vaak voldoende als de steen een naam krijgt. Begrijp je echter na verloop van tijd de verhalen achter zwerfstenen en je leert het soort gesteente kennen waaruit ze bestaan, dan opent zich een geheel nieuwe wereld.
Impactiet - Zwerfsteen van Borger (Dr)
Impactieten zijn bijzondere gesteenten die ontstaan bij het inslaan van grote meteorieten. Het inslaan van meteorieten met doorsneden van een paar honderd meter tot zelfs vele kilometers heeft catastrofale gevolgen. Complete landstreken worden weggevaagd met alles wat er leeft. Ter plaatse loopt de aardkorst littekens op van (tientallen) kilometers doorsnede. Van zowel de meteoriet als van het gesteente op de inslagplaats geen spoor over. Deze verdampen in een fractie van een seconde. Daaromheen volgt een zone met gesmolten en sterk vergruisd gesteente. De steen op de foto is daarvan een voorbeeld.
Ignimbriet van Smaland - Zwerfsteen van Sellingerbeetse (Gr.)
Zwerfstenen van ignimbriet komen veel voor. Het bijzondere is dat de talrijkheid van ignimbrieten in tegenspraak is hun zeldzame ontstaanswijze. Het zijn vulkanische gesteenten, die bij de meest heftige uitbarstingen die men kent, ontstaan. De enige en tevens laatste uitbarsting waarbij ignimbriet werd gevormd, was die van de vulkaan Katmai in 1912, in Alaska. Dat wij onder zwerfstenen zo vaak ignimbrieten vinden - denk maar aan de vele kwartsporfieren - is een aanwijzing dat de ontwikkelingsgeschiedenis van grote delen van Scandinavië zeer lang moet hebben geduurd.
Het aantal steensoorten onder noordelijke zwerfstenen is bijzonder groot, vele malen groter dan die uit grindafzettingen van Maas en Rijn. Veel zwerfkeien bestaan uit gesteenten die tussen de 1,5 en 2 miljard oud zijn. Ook vinden we zwerfstenen die van heel ver komen, sommige zelfs helemaal uit Zweeds Lapland of uit het noordwesten van Rusland. Wat bijvoorbeeld te denken van fossiele sponzen en koralen die hun thuisland hebben in het verre noorden, in de buurt van de Witte Zee. Toch zijn die hier niet moeilijk te vinden. Kortom, de bodem in Noord- en Midden-Nederland bevat een grote hoeveelheid stenen en fossielen uit verschillende windstreken, waaronder soorten die zeldzaam zijn of waar een interessant verhaal aan vast zit. Nu nog zorgen dat al dit moois ook gevonden wordt.
Zwerfstenen en gidsgesteenten
Veel verzamelaars van noordelijke zwerfstenen richten zich vooral op gidsgesteenten. Dit zijn zwerfsteensoorten waarvan de herkomst in Scandinavië bekend is. Jarenlange onderzoekingen aan gesteenten in Noorwegen, Zweden en Finland hebben laten zien dat het goed mogelijk is om van bepaalde zwerfsteensoorten de herkomst vast te stellen. Onderzoekers en stenenverzamelaars nemen op hun reizen door Scandinavië van goed herkenbare gesteenten monsters mee naar huis. Door deze te vergelijken met hier gevonden zwerfstenen komt het soms tot een match. In de loop van de tijd zijn zo ongeveer 150 verschillende gidsgesteenten ontdekt. Meestal zijn dit granieten en porfieren omdat deze vaak goed herkenbaar en karakteristiek zijn.
Een paar foto's van zwerfstenen en zwerfsteenfossielen
Migmatiet-gneis - Zwerfsteen van Groningen
Migmatieten noemt men ook wel menggneizen omdat deze gesteenten uit een metamorf, gneisachtig ouder gesteentedeel bestaan met daarin opgenomen lichtkleurige nieuwvormingen, vaak in de vorm van strepen, banden en vlekken. Migmatieten uit Scandinavië ontstonden op grote diepte in de aardkorst, waar het verschil tussen vast en vloeibaar gesteente onduidelijker wordt.
Uppsala-graniet - Zwerfsteen van Haddorf (Dld.)
Dit is een grijszwart gidsgesteente met lichtblauwe kwarts uit de buurt van de Zweedse stad Uppsala, noordwestelijk van Stockholm. Het gesteente is bijna twee miljard jaar geleden ontstaan. Omdat bekend is waar zwerfstenen van Uppsalagraniet vandaan komen, noemt men deze wel gidsgesteenten.
Eksjö-graniet - Zwerfsteen van Haddorf (Dld.)
Eksjögraniet is een fraaie granietsoort uit Zuid-Zweden. Siljan-graniet uit Dalarne in Midden-Zweden lijkt er sprekend op. In het Hondsruggebied in Oost-Drenthe kom je deze graniet maar zelden tegen. Elders is deze granietsoort meer te vinden. Het gesteente ontstond ruim 1500 miljoen jaar geleden.
Geplooide migmatiet-gneis - Klazienaveen (Dr.)
Migmatietgneizen zijn ultra-metamorfe gesteenten die op grote diepte in de aardkorst tijdens gebergtevormende processen zijn ontstaan door omzetting van andere gesteenten. Zwerfstenen van migmatietgneis komen algemeen voor.
Plagioklaas-porfierische paleobasalt - Zwerfsteen van Groningen
Basalt van Precambrische ouderdom komt als zwerfsteen vrij veel voor. In het gesteente zijn door chemische omzetting veranderingen opgetreden. De kleur op het breukvlak is vaak groenzwart met allerlei roodachtige vlekjes en verkleuringen door hematiet (ijzeroxide). De witte vlekken zijn eerstelingkristallen van plagioklaas.
Norrland-graniet - Zwerfsteen van het Hoge Veld (Norg, Dr.)
Norrlandgranieten zijn onder zwerfstenen de 'lange-afstandskampioenen'. Deze granieten komen uit Zweeds Lapland, ca. 2500 km hier vandaan. In het Hondsruggebied zijn zwerfstenen ervan niet zeldzaam.
Astylospongia praemorsa - Zwerfsteen van Wilsum (Dld.)
Sponzen als deze worden in de zandgroeven in het grensgebied rond het Duitse Wilsum veel gevonden. De herkomst is niet zeker, maar wellicht Rusland ten noorden en noordoosten van St. Petersburg, richting Witte Zee. Deze en talrijke andere verkiezelde fossielen zijn lang geleden door de verdwenen oerrivier Eridanos naar onze streken getransporteerd.
Kettingkoraal (Halysites sp.) - Zwerfsteen van het Engels Kamp te Groningen
In de keileem van de noordelijke Hondsrug komen veel kalkstenen voor uit het Ordovicium en het Siluur. Sommige ervan zijn fragmenten van Silurische koralen, die ca. 420 miljoen jaar geleden op de bodem van een tropische zee groeiden, op een plaats waar nu Peru ligt in Zuid-Amerika. De kalkstenen zijn door het landijs in de ijstijd uit kalksteenlagen aangevoerd die voor de kust van Estland op de bodem van de Oostzee voorkomen.