Waar komen zwerfstenen vandaan?
Hebben wij het over zwerfstenen dan bedoelen we daar in de eerste plaats noordelijke zwerfstenen mee, stenen van Scandinavische oorsprong. Maar er zijn ook nog andere zwerfstenen. Dat zijn grindstenen die in afzettingen van rivierzand voorkomen. Deze rivierstenen vat men in Noord- en Oost-Nederland samen onder de naam 'oostelijk grind'. Het zijn meest kleine stenen, die voornamelijk afkomstig zijn uit Duitse middelgebergten als het Teutoburgerwoud, Wiehengebergte, Weserbergland, Harz, Thüringerwoud en Saksen.
Noordelijke zwerfstenen uit Scandinavië
Gneis met hoornblende-porfyroblasten - Zwerfsteen van Ertebölle (Dk.)
Dit opvallende gesteente komt voor in de omgeving van het Zuidnoorse Skien.
Pyterliet - Zwerfsteen van Neuenkirchen (Dld.)
Pyterliet is een rapakivigraniet. Is afkomstig van de Kökar-archipel in Zuidwest-Finland.
Grijze revsund-graniet - Zwerfsteen van Noordbroek (Gr.)
Revsundgraniet is afkomstig uit Noord-Zweden.
Oostelijke grindstenen van Elbe en Wezer
Amethist - Zwerfsteen van Walchum (Dld.)
Paarse amethist komt vooral voor als spleet- of holtevulling in gesteenten in het Ertsgebergte op de grens met Tsjechië.
Bontzandsteen - Zwerfsteen van Walchum (Dld.)
In het gebied zuidelijk van Hannover en in de nog zuidelijker gelegen Sölling ligt rode bontzandsteen aan het aardoppervlak. Stenen uit deze gebieden zijn door de oer-Wezer naar ons land vervoerd.
Thüringerwoud-porfier - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.)
De fluïdale structuur kan duiden op stroming van het taaie magma. Het zou hier ook kunnen gaan om een ignimbietisch gesteente. Herkomst Thüringerwoud in het zuidoosten van Duitsland.
Noordelijke zwerfstenen komen uit Scandinavië, maar niet uit heel Scandinavië. De meeste zijn afkomstig uit Zweden en het zuidwestelijke deel van Finland. Verder heeft het ijs van de bodem van de Botnische Golf en de Oostzee ook het nodige meegenomen.
Tenslotte, als we de baan van het ijs volgen, zijn ook fossielen en gesteenten uit Denemarken en Noord-Duitsland opgenomen en bij ons terecht gekomen. Denk aan de vuurstenen waarmee Drenthe bezaaid is. In een enkel geval en dan meestal via een omweg, zijn ook nog gesteenten uit Zuid-Noorwegen bij ons terecht gekomen.
Noordelijke zwerfstenen komen in hoofdzaak uit Zweden, Zuidwest-Finland, de Oostzee,
de Botnische Golf en Denemarken. De cijfers geven de gebieden aan met een kenmerkende
samenstelling van zwerfsteensoorten die op verschillende plaatsen in ons land door het landijs
zijn achtergelaten.
In Oost-Drenthe vinden we vooral zwerfstenen uit herkomstgebied 1. In West-Drenthe en
grote delen van Friesland komen de zwerfstenen vooral uit gebied 2 en 3. Gebied 4 omvat
zwerfsteensoorten uit het bekende Oslo-gebied in Zuid-Noorwegen. Ze komen in Nederland
zeer mondjesmaat voor. Heel bekend daarvandaan is rhombenporfier, hieronder afgebeeld.
Voorbeelden van gidsgesteenten
Angermanland-rapakivi - Zwerfsteen van Exloo (Dr.)
Deze zwerfsteensoort komt voor langs de Zweedse oostkust aan de Botnische Golf. Rapakivigranieten vormen in Scandinavië kleine en grotere voorkomens.
Finse-granietporfier - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.)
Dit bijzonder fraaie gesteente komt voor in de kleine archipel van Kökar in de Oostzee, zuidoostelijk van Aland.
Rhomben-porfier - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.)
Rhombenporfieren zijn door hun spoelvormige en ruitvoringe eerstelingkristallen van veldspaat makkelijk te herkennen. Zwerfstenen van deze en andere gesteentesoorten uit het Oslogebied in Zuid-Noorwegen zijn in ons land zeldzaam.
Zeer groot zwerfblok van Norrland-graniet in Emmen
Norrlandgranieten zijn de lange afstandskampioenen onder zwerfstenen. Ze zijn afkomstig uit het verre Zweeds Lapland. In de keileem in het Hondsruggebied komen deze granieten in een aantal verschillende typen vrij algemeen voor. Het talrijkst is de roserode porfierische Linagraniet. Deze heeft in Noord-Zweden een verspreidingsgebied van vele duizenden vierkante kilometers. Elders in Nederland zijn Norrlandgranieten uiterst zeldzaam.
Bijzonder zijn de 'afstandskampioenen' onder onze noordelijke zwerfstenen. Bijvoorbeeld Norrlandgranieten. Deze variabele groep granieten komt uit het uiterste noorden van Zweden, in Zweeds Lapland. Norrlandgranieten hebben een reis van zo'n 2500 km achter de rug! Hoewel in Nederland zeldzaam, komen deze granieten in Oostbaltische zwerfsteengezelschappen op de oostelijke Hondsrug in Drenthe vrij talrijk voor. Opvallend is dat een bepaald type Norrlandgraniet op de zuidelijke Hondsrug opmerkelijk vaak in grote tot zeer grote zwerfblokken gevonden wordt. In Emmen ligt een exemplaar met een lengte van bijna drie meter! De steen is manshoog en weegt vele tonnen.
In Noord-Duitsland, vooral in de streken langs de Oostzee, komen enorm veel zwerfstenen voor. Deze zijn in de laatste ijstijd (= Weichsel-ijstijd) door het landijs achtergelaten.
Als in een volgende ijstijd het landijs zover naar het zuiden opschuift dat het ook Nederland weer bereikt, heeft het onderweg vrijwel al het losse materiaal opgenomen. Zwerfstenen hoeven dus niet in eenmaal uit het herkomstgebied naar ons land getransporteerd te zijn. Vele doen er twee of misschien zelfs wel drie ijstijden over om uiteindelijk in Nederland terecht te komen.
Grote delen van de bodem van de Oostzee zijn bezaaid met grote en kleine zwerfstenen, zand- en dikke pakketten klei. Ook de kusten liggen vol met miljoenen keien. Al dit losse materiaal is 'ammunitie' dat door het oprukkende ijs in een nieuwe ijstijd verder zuidwaarts zal worden verplaatst, met elkaar vermengd tot een bodemsoort die wij keileem noemen.
Onder zwerfstenen zijn er ongetwijfeld vele die de reis van Scandinavië naar hier niet in een maal hebben gemaakt. Ze hebben er twee of misschien wel meer ijstijden voor nodig gehad om hier te komen. Het is niet moeilijk om dit voor te stellen. Denk alleen maar aan de massa’s losse stenen en keien die overal in Zweden, Noorwegen en Finland aan het oppervlak liggen. Ook dat zijn zwerfstenen. De kusten van Denemarken en Noord-Duitsland liggen er ook vol mee. Al die stenen zijn in de laatste ijstijd daar blijven liggen. In een volgende ijstijd – en die komt er zeker – neemt het gletsjerijs allereerst het losse materiaal mee, inclusief alle keien. Als deze massa gletsjerpuin van de rotsondergrond is afgeschaafd, komt vervolgens de vaste rots zelf aan de beurt. Vandaar dat het woord zwerfsteen niet zo gek gekozen is. Er zijn dus zwerfstenen die na heel wat omzwervingen, uiteindelijk bij ons zijn terecht gekomen.
Zwerfstenen met gletsjerkrassen
Gletsjerbodemsteen van graniet - Noordbroek (Gr.)
Gletsjerbodemstenen kunnen losgebroken stukken rotsbodem zijn die, voordat ze ergens in Scandinavië los raakten, door het voorbijtrekkende landijs met behulp van ingevroren stenen, grind en zand volkomen vlak geschuurd werden.
Graniet met gletsjerkrassen - Zwerfsteen van Gieten (Dr.)
Veel stenen zijn onderweg door krachten in het ijs tegen andere stenen aan gedrukt waarbij de stenen elkaar bekrasten. De krassen lopen vrijwel altijd parallel aan elkaar. Bij de steen op de foto zijn de krassen gebogen. Dit duidt er op dat de steen in het ijs van positie is veranderd, waarschijnlijk ten gevolge van een hindernis.
IJskanter ofwel facettensteen - Zwerfsteen van Heiligenhafen (Dld.)
IJskanters ontstaan als zwerfstenen ingevroren in gletsjerijs losbreken en in een andere positie verder worden afgeschuurd. Ook gebeurt het dat (kalk)zwerfstenen tijdens het transport in het ijs in stukken breken, waarbij de afzonderlijke brokstukken onder een andere hoek verder worden afgeschuurd.
De lange 'ijsreis' van Scandinavië naar ons land is veel zwerfstenen aan te zien, fossielen niet minder. Stenen en fossielen zijn in de meeste gevallen door het transport beschadigd. Ze zijn gebroken, afgeschuurd en bekrast.
Zijn zwerfkeien met glaciale beschadigingen dan minder waardevol? Het is maar waar de belangstelling naar uit gaat. Krassen en andere ijstijdsporen geven interessante aanwijzigingen over de krachten die tijdens het vervoer in het ijs op de stenen zijn uitgeoefend. Gletserkrassen, gletsjerbodemstenen, drukbarsten en merkwaardig gevormde ijskanters zijn de moeite waard om bij stil te staan.
Toch, veel amateurgeologen voelen zich niet aangetrokken tot zwerfkeien en grindstenen, vooral ook omdat fossielen in of aan zwerfstenen vaak niet compleet zijn. Deze groep verzamelaars zoekt veel liever in steengroeves in het buitenland naar fossielen, mineralen en kristallen. Hier is op zich niks mis mee. Sommige van deze verzamelingen zijn uniek en hun gewicht in goud waard. Echter, achter zwerfstenen gaan meer verhalen schuil. Verhalen die over de oertijd van de aarde gaan, hoe de gesteenten vaak onder extreme omstandigheden op grote diepte in de aardkorst gevormd zijn, het gaat over oorsprong en transport van Scandinavië naar hier. Deze verhalen zijn minstens zo interessant en vaak nog waardevol ook. In wetenschappelijke studies spelen zwerfstenen nog regelmatig een belangrijke rol.
Veel amateurgeologen in Nederland vinden zwerfstenen niet zo interessant. Zij zoeken liever naar fossielen, mineralen of fraaie kristallen in groeves in landen om ons heen.
Een verzameling ammonieten gevonden in kalkstenen aan de kust in Dorset in Engeland. Op sommige plaatsen hoef je niet lang te zoeken. Vooral voor kinderen zijn dit fantastische plekken om te zoeken.
Aan de Engelse zuidkust, zoals hier in Sussex, kun je onderlangs hoge kustkliffen fraaie fossielen vinden. Vooral na stormweer in herfst en winter liggen de fossielen op sommige plaatsen voor het oprapen.
Terzijde:
Het spoor terug
Zwerfstenen kunnen ook van economische betekenis zijn. Hiermee bedoel ik niet de waarde die ze in tuincentra hebben of als ze verkocht worden om er grafmonumenten van te maken. Zwerfstenen zijn ook gebruikt om belangrijke ertsvoorkomens op het spoor te komen. In Zweden heeft men daar gebruik van gemaakt. Door het ontdekken van bepaalde ertshoudende zwerfstenen en die naar de bron te vervolgen heeft men meermalen ertsvoorkomens van koper, ijzer en mangaan ontdekt, die van groot economisch belang bleken te zijn.