Zwerfstenen uit het oosten

Grindstenen van Elbe en Wezer

Met zwerfstenen bedoelt men meestal stenen, die in de voorlaatste ijstijd door het landijs uit Scandinavië naar ons land zijn vervoerd. Nemen we dit begrip iets ruimer, dan vallen rivierstenen hier ook onder. Deze komen ook van buiten ons land, alleen zijn ze in de meeste gevallen niet door (drijf)ijs maar door snelstromend rivierwater in ons land afgezet.

Zand bestaat uit kleine losse gesteentekorreltjes. Ze hebben een grootte van 63 micrometer tot 2 millimeter. Zand kan heel verschillend van samenstelling zijn. Alleen de grootte van de korreltjes telt. In ons land bestaat zand in hoofdzaak uit kwarts.

Grindstenen hebben een grootte van 2 tot 64 millimeter.

Vanaf 64 millimeter spreken we van stenen.

Nederland, het geologisch afvoerputje van Europa

Rivieren hebben in het ijstijdvak (Pleistoceen) uit twee richtingen grind en stenen naar ons land getransporteerd: Maas en Rijn voerden vanuit Duitsland Frankrijk en België zand en grind aan. Dit vinden we vooral in Zuid- en Midden-Nederland. Voorlopers van Elbe en Wezer brachten vooral zand en grind uit Duitse middelgebergten en Europa's grootste rivier ooit, de Eridanos voerde vooral enorme hoeveelheden zand en weinig grind uit Noord-Europa aan.

Rivierstenen bestaan voornamelijk uit grind. Dit zijn stenen die in grootte variëren van 2 tot 64 mm. Daaronder spreken we van zand, daarboven van stenen.

Oostelijk grind verschilt van zuidelijk grind door zijn herkomst. Honderdduizenden jaren achtereen stroomden Elbe en Wezer door de noordelijke helft van ons land en transporteerden uit Duitse middelgebergten erosiemateriaal naar ons land.

Zand en grind van oostelijke herkomst worden vooral in het oosten van de provincies Groningen, Drenthe en Overijssel nat gewonnen.

Het grind is opmerkelijk wit van kleur. Vermoedelijk is dit het gevolg van bijmenging van wit kwartsgrind uit grove rivierzanden van de Eridanos.

Karakteristiek is de grijswitte kleur van het opgezogen zand. De zuiverheid van het kwartszand is hoog.

Waar komt het grind vandaan?

Veel van het oostelijk grind komt uit een gebied ten oosten van Twente, het Teutoburgerwoud en Wiehengebergte, het Weserbergland, de Harz en het zuidoosten van Duitsland (Thüringerwoud, Saksen-Anhalt, Saksen en Ertsgebergte). Zelfs uit Polen en Bohemen (Tsjechië) zijn stenen in ons land terechtgekomen. Hierdoor zijn grindstenen uit rivierafzettingen ook echte zwerfstenen.

Vooral tijdens koudeperioden (ijstijden), als de zeespiegel vaak meer dan 100 meter lager stond dan nu, nam de stroomsnelheid van rivierwater in onze contreien sterk toe. De verwering van rotsgesteenten was door de hevige vrieskou en het grotendeels ontbreken van vegetatie enorm. Het verweringspuin kwam via beken en stroompjes in rivieren terecht en werd stroomafwaarts gevoerd.

Het rivierwater stroomde in bepaalde jaargetijden zo snel dat behalve zand ook grindstenen vervoerd werden. Daarnaast is door stroomafwaarts drijvend grondijs een grote hoeveelheid zand, grind en stenen vervoerd. Dit verklaart de aanwezigheid van grote tot zeer grote stenen, stenen die nooit door water alleen vervoerd zouden kunnen zijn.

In afzettingen met oostelijk grind is vrijwel nooit sprake van grindbanken, zoals dit bij zuidelijk grind wel regelmatig het geval is. Het grind komt samen met grotere stenen verspreid in het zand voor of vormt daarin grindsnoeren en kleine grindpockets.

In het Emsland komen bij Wippingen, in gestuwde positie, grove grindhoudende zandafzettingen voor. Uit de samenstelling blijkt dat zand en grind door voorlopers van de Elbe en Wezer zijn afgezet.

Het zand is fraai gelaagd en door snelstromend rivierwater afgezet. In het zand komen grindsnoeren en kleine grindbanken voor. Het gehalte aan witte kwarts is hoog.

De donker gekleurde grindstenen zijn voornamelijk van lydiet en radiolariet. Deze grindstenen zijn afkomstig uit Saksen in het zuidoosten van Duitsland.

De aanvoer van zand en grind is een langdurig proces geweest, waar enige honderdduizenden jaren mee gemoeid waren. Lange tijd waren voorlopers van Elbe en Wezer zijrivieren van de Eridanos. Deze grote Noord-Europese rivier werd echter zo'n 1,2 miljoen jaar geleden 'vermoord' door landijs dat bezit naam van zijn bedding. De aanvoer van zand en grind door Elbe en Wezer ging nog lange tijd door, tot daar ongeveer 700.000 jaar geleden, aan het begin van het Cromerien (Cromerien A glaciaal) een eind aan kwam.

Oostelijk grind is in niet overal zo kwartsrijk en licht van kleur. In Midden-Drenthe, in Oost-Overijssel en in het grensgebied met Duitsland is het grind gevarieerder en ook bonter van kleur.

Afhankelijk van welke rivier op dat moment zand en grind aanvoerde, is het oostelijk grind wisselend van samenstelling. Op de foto blijkt de invloed van de rivier de Wezer door de veelheid aan rossige grindstenen van bontzandsteen.

In de ondergrond in Oost-Drenthe en Groningen komen ook afzettingen voor met veel donker gekleurd bruinkoolhout. Het gaat hier om verspoeld materiaal. Als het grind veel bruinkoolhout bevat is de kans op barnsteen erg groot.

Erosie en verspoeling in de Elster-ijstijd

Afzettingen van oostelijk grind komen vooral voor in het oosten van de provincie Groningen, Oost- en Midden-Drenthe, Overijssel en in delen van Gelderland. In de bodem van deze gebieden komt oostelijk grind primair in zandafzettingen voor, in Drenthe en Groningen hebben we echter vaak te maken met oostelijk zand en grind dat verspoeld en elders opnieuw is afgezet. Dit laatste gebeurde vooral aan het eind van de Elster-ijstijd. Smeltwater onder de landijskap, dat onder hoge druk stond, schuurde diepe en brede geulen in de ondergrond uit. Het smeltwater erodeerde eerder afgezette zand- en grindlagen, waarbij het materiaal elders weer werd afgezet. Vooral in het Oost-Drentse Hondsruggebied hebben we te maken met verspoeld oostelijk grind uit het Elsterien. Glaciale stuwing door landijs in de Saale-ijstijd heeft deze geulafzettingen op een aantal plaatsen tot aan het oppervlak gebracht. Zuidelijk van Roden, bij Vries en vooral achter het Land van Bartje bij Ees ligt oostelijke grind aan het oppervlak. Witte kwartskiezels en radiolarieten liggen voor het oprapen.

IJsgestuwde smeltwaterafzettingen uit het Elsterien bij Ees (Dr.) De stuwing dateert uit de eerste vergletsjeringsfase van het Saalien.

Het zand is opmerkelijk licht van kleur en fraai kriskras gelaagd. Grind en snelle laagwisseling wijst op een hoog energetisch milieu.

Zand en grind zijn afkomstig uit oudere rivierafzettingen die in de ondergrond van Oost-Drenthe voorkomen. Deze rivierzanden zijn door smeltwater in het Elsterien ingesneden, geërodeerd en verspoeld. Het materiaal is elders weer afgezet.

Naast zand bevat het smeltwaterafzettingen uit het Elsterien bij Ees ook wat grind, vaak in de vorm van grindsnoeren. Grindbankjes komen weinig voor.

Het grind is voor het grootste deel van oostelijke herkomst. Zand en grind zijn oorspronkelijk in het Vroeg-Pleistoceen aangevoerd door voorlopers van Elbe en Wezer.

Naast een meerderheid van witte kwarts komen in het grind ook verschillende typen radiolariet, lydiet, bontzandsteen en thüringerwoudporfieren voor.

Zwerfsteenvondsten van oostelijke grindstenen

Onderstaande foto's geven een beeld van de variatie aan gesteenten in oostelijk grind. De grindstenen zijn deels gevonden in Ellertshaar, deels in Walchum.