Syeniet

Syeniet is net als graniet een stollingsgesteente. Het is in alle rust op kilometers diepte in de aardkorst uit magma gekristalliseerd. Hierbij zijn kristallen gevormd die met het blote oog zichtbaar zijn.

Syeniet lijkt veel op graniet. Het bestaat in feite ook uit dezelfde mineralen, met één uitzondering: kwarts ontbreekt, of is slechts in geringe hoeveelheden aanwezig.

Syeniet komt o.m. voor aan de randen van granietmassieven. Door opname van bestanddelen uit het omringende vaste nevengesteente is graniet vaak dusdanig van samenstelling veranderd, dat syeniet ontstond.

Als zwerfsteen komt syeniet weinig voor. Juist daarom zijn zwerfsteenliefhebbers er zo attent op. Zeldzaam is bij stenenverzamelaars altijd aantrekkelijk.

De syeniet op de foto is in meerdere opzichten bijzonder. Het gesteente bevat iets meer dan 5% kwarts. Daardoor wordt het kwarts-syeniet genoemd. Bovendien valt de groenige kleur in het gesteente op, samen met wat 'wit'. Het gehalte aan plagioklaas is groter dan dat van (hoog)roze kaliveldspaat. Gesteenten met min of meer gelijke hoeveelheden kaliveldspaat en plagioklaas of iets meer van dit laatste mineraal, krijgen als voorvoegsel 'monzo'. Monzograniet komt als zwerfsteen veel voor, alhoewel de meeste verzamelaars deze zwerfstenen gewoon graniet noemen. Veel Smalandgranieten zijn in feite monzogranieten. Bij syenieten komt dit ook voor, maar dan heet het gesteente niet 'monzo-syeniet', maar monzoniet. Omdat deze naam in de zwerfsteenwereld weinig tot niet gebruikt wordt, wordt de steen op de foto gewoon kwarts-syeniet genoemd.

Het groen en wit in de steen is van plagioklaas.Sommige kristallen van dit mineraal zijn zonair. Dit wil zeggen dat deze groen van binnen zijn, omgeven door een witte rand. Plagioklaaskristallen zijn in de kern vaak calciumrijker dan meer naar buiten. Door omzetting zijn vooral de calciumrijke delen van de plagioklaas omgezet in groene epidoot. De natriumrijke delen zijn niet omgezet en bleven daardoor wit.

De donkere vlekjes tenslotte zijn van groenzwarte chloriet, zwarte magnetiet en ilmeniet. Dit laatste is een titanium- mineraal. Verder komt in het gesteente ook veel geelbruin verweerde titaniet voor, ook een titaanmineraal.

Vlammen-pegmatiet

Zo noemt men een groep lichtkleurige, meest grofkorrelige veldspaat/kwartsgesteenten, die ooit pegmatieten waren, maar door krachten in de aardkorst gemetamorfoseerd raakten. Door gerichte druk in de aardkorst kregen ze het uiterlijk van gneis.

Vlammenpegmatiet wordt zo genoemd, omdat de bestanddelen - kwarts en kaliveldspaat en plagioklaas - uitgewalst werden tot soms vlam-achtige vormen en structuren. Aan zwerfstenen is dit vaak goed te zien.

Tilliet

Ik hou er doorgaans niet van om in superlatieven te schrijven, maar er zijn uitzonderingen. Langs de kust bij Langö op Fünen in Denemarken lag een uitgestrekt steenstrand, bezaaid met stenen en vooral grote zwerfblokken. Jammer dat de schuinstaande zon fel scheen. Geeft harde schaduwen. Bewolkt weer met, indien mogelijk, motregen, is ideaal om zwerfstenen te zoeken en te fotograferen.

Tussen de duizenden zwerfblokken lag een grijsgroene kei van ca. 50cm doorsnede. In de steen zaten allerlei grindstenen. de conclusie van conglomeraat lag voor de hand. De stenen ofwel klasten in de kei lagen echter apart van elkaar ingebed en waren ook verschillend van samenstelling en grootte. Sommige waren afgerond, andere niet. De grondmassa is fijnkorrelig. Wel een conglomeraat, maar anders. Hiervoor bestaat een generieke naam: diamictiet.  

Diamictiet is een uitdrukking voor sedimentgesteenten, die ongelaagd zijn en grovere bestanddelen bevatten, die op een chaotische, ongeörienteerde wijze in het gesteente voorkomen. Bestaan de klasten uit verschillende gesteenten, zoals in de kei op de foto, dan is de conclusie: deze diamictiet is hoogstwaarschijnlijk een tilliet.

Tilliet is versteend keileem, afkomstig uit de Varanger-ijstijd van zo'n 750 tot 630 miljoen jaar geleden. Deze Laat-Precambrische ijstijd heeft in Scandinavië op verschillende plaatsen tillieten nagelaten. Waar de betreffende steen vandaan komt is onzeker. De omgeving van Moelv in Zuid-Noorwegen is uitgesloten. Petrografisch is de tilliet daar anders. Noord-Noorwegen evenzeer. Eerder komt een smalle zone op de overgang van het Caledonisch gebergte en de oude gesteentesokkel van het Baltisch schild in Zweden in aanmerking. Een bijzondere vondst dus.

Aland graniet-porfier van dichtbij

Veel zwerfsteenverzamelaars zagen en polijsten hun vondsten. Je ziet het gesteente dan zoals het werkelijk is: kleur- en structuurrijk en onverweerd. Min of meer hetzelfde effect bereik je als je van een kei een stuk af slaat en dat nat maakt. Ook dan zijn details prachtig zichtbaar. Daarom is het meenemen van een kleine drukspuit met water handig bij het zoeken in groeves en vooral langs steenstranden langs de Oostzee. Vooral daar zijn de keien door de branding afgerond en ontbreken verweringsverschijnselen. Even natmaken en je ziet gelijk wat je hebt opgeraapt.

Op de foto van deze gepolijste graniet-porfier is een opvallend vierkant/ruitvormig eerstelingkristal zichtbaar. De relatief dikke vuilgroene rand is van plagioklaas. Deze omhult een kristal van kaliveldspaat. Bij rapakivi's is het heel gewoon dat mineralen ringen, kransen en omhullingen om elkaar heen vormen. Het vaakst zie je plagioklaas rond kaliveldspaat. Bij Aland-rapakivi spreek je niet voor niets van 'ringetjes-graniet'.

Rond het vierkante eersteling-kristal is een heel fijn 'gewriemel' zichtbaar van fijngrafisch vergroeide veldspaat en kwarts. Het is een soort schriftgraniet in micro-uitvoering. Naar buiten toe worden deze vergroeiingen grover van aard.

De ronde grijze vlekken zijn doorsneden van kwarts. Kwartskristallen vormden oorspronkelijk in rapakivi's vaak fraaie dubbelpiramides. Door magmatische stroming en mogelijk ook door samenstellingsveranderingen in het magma zijn deze kwartseerstelingen deels weer opgesmolten. Gecorrodeerd noemt men dit. In Aland kwarts-porfier zijn de ronde kwartsen zelfs doortrokken van kleine oplossingsgangetjes en uithollingen. In de graniet-porfier op de foto is dit niet het geval.

Al het oranje op de foto is kaliveldspaat, de grijze vlekjes zijn kwarts. De donkere vlekken zijn van biotiet.

Aland-granietporfier is een zeer gewone zwerfsteen in het Hondsruggebied. Een soort huismus. Bij het zoeken kijk er nauwelijks meer naar om. Gezaagd en gepolijst wordt het een ander verhaal. Zo vertellen zwerfstenen steeds weer nieuwe verhalen.

Rhombenporfier

Sommige zwerfsteensoorten hebben namen die bij liefhebbers een magische klank hebben. Vaak komt dit door zeldzaamheid, uiterlijk en of samenstelling. Bij rhombenporfier met zijn opvallende porfierstructuur is het de combinatie van deze kenmerken.

Iedere beginnende zwerfsteenverzamelaar droomt ervan om een rhombenporfier te vinden, het liefst in Nederland. Loop je al een paar jaren mee en je had nog niet het geluk om er een te vinden? Het is alsof je dan nog niet bij de 'club' hoort. Doorzoeken dus. Vroeg of laat kom je er heus wel een tegen.

De bijzondere klank van rhombenporfier is vooral te danken aan zijn zeldzaamheid en zijn herkomst. Geologisch gezien is dit gesteente jong. Langs een diep reikend breuksysteem in de aardkorst is in het Laat-Carboon en vooral in het Vroeg-Perm, zo'n 280 miljoen jaar geleden, rond de Noorse stad Oslo in Zuid-Noorwegen, een reeks heel bijzondere gesteenten ontstaan. Rhombenporfier is daar één van.

Mondiaal gezien is rhombenporfier erg zeldzaam. Rhombenporfieren komen op aarde voor in Noorwegen, Kenia en op Antarctica, verder nergens. Het gesteente ontstond uit lava dat via spleten over het aardoppervlak uitvloeide. Iedere eruptie leverde zijn eigen rhombenporfier-type op. In het Oslo-gebied heeft men zo'n 23 aparte lavadekken gevonden met idem zoveel typen rhombenporfier. Ook binnen één lavadek kan de variatie vrij groot zijn. Daarnaast komt rhombenprofier voor als spleetvullingen in het omringende, veel oudere gesteente. Sommige spleetvullingen zijn tientallen kilometers lang. Kortom, rhombenporfier is een kameleon. Een verzameling krijg je daarom nooit compleet.

Bijzonder is vooral het uiterlijk. In een dichte tot fijnkorrelige grondmassa 'zweven' tal van onregelmatige, meest spoel- en ruitvormige veldspaateerstelingen. Aantal en vorm wisselen enorm. In verweerde vorm contrasteren de eerstelingen sterk met de matrix. Dit maakt herkenning zo makkelijk. Rhombenporfier is een syenietporfier, bezit dus geen kwarts.

Op de foto een rhombenporfier, gevonden in Ellertshaar in Drenthe. Het is geen zwerfsteen uit de voorlaatste, meest bekende Saale-ijstijd, maar een zwerfkei uit de Cromerien C- ijstijd, van zo'n 470.000 jaar geleden.

Sormland-gneis (Granaat-migmatiet)

Zo noemt men deze opvallende, breedgebande gneizen met granaten. Het gesteente komt voor in de omgeving van de Zweedse stad Stockholm. Zwerfstenen ervan zijn niet zeldzaam.

Het gesteente is een gneis, beter gezegd een migmatiet(gneis). Migmatiet is een ultra-metamorf gesteente, dat een aparte positie in de gesteentenwereld inneemt. Migmatietgesteenten vormen a.h.w. de overgang van metamorfe naar magmatische gesteenten.

Migmatieten ontstaan op grote diepte in de aardkorst door langzame metamorfose uit andere metamorfieten. Hoge druk en vooral ook hoge temperatuur bereiken waarden, waarbij mineralen als kwarts en veldspaat opsmelten. Het gloeiend hete vloeibare materiaal migreert naar scheuren en spleten in het gesteente en kristalliseert daar uit tot graniet, pegmatiet en soms schriftgraniet. Dit zijn de lichtkleurige banden en strepen in een migmatiet. De oorspronkelijke gneis is door zijn rijkdom aan biotiet veel donkerder. De granaten daarin zijn ook anders van vorm, meer amandelvormig. In de lichtkleurige delen hebben ze hun eigen vorm. 

Tijdens  metamorfose kunnen, afhankelijk van omstandigheden en samenstelling van het uitgangsgesteente, nieuwe mineralen gevormd worden. Rode granaat is hiervan een fraai voorbeeld. Ze zijn maar tijdelijk, want veranderen de omstandigheden, dan vallen deze nieuwgevormde granaten in hun bouwstenen uiteen en vormen zich daaruit weer andere combinaties (lees mineralen).

Sormland-gneis onderscheidt zich van vrijwel gelijke verwanten op andere locaties in Scandinavië, door het gemis aan kwarts.

Deze Sormland-gneis was één van de mooiste grote zwerfstenen in de Keientuin in Borger. Was, moet ik zeggen, want de kei is namelijk ontvreemd. Hij is jammer genoeg niet de enige die in de loop van de tijd door 'verzamelaars' is meegenomen.

Migmatiet met een granaat-porfyroblast

Migmatieten zijn ultra-metamorfe gneisgesteenten. Ze ontstaan bij hoge druk en temperatuur vaak op vele tientallen kilometers diepte in de aardkorst. Waar ze aan het oppervlak liggen, zoals in Zweden en Finland, loop je over de wortels van oude hooggebergten. Sinds hun ontstaan, zo'n slordige 1800 miljoen jaar geleden, is een kilometers dik pakket van gesteenten boven deze migmatieten door verwering verdwenen.

In de Saale-ijstijd zijn talloze migmatieten als zwerfsteen naar ons land vervoerd. Ze geven een inkijkje in processen die zich op voor ons onbereikbare diepten plaats vinden. Zo ook deze migmatiet met zijn grote granaat-porfyroblast.

Een porfyroblast is een uitdrukking in de geologie voor kristallen in metamorfe gesteenten. Porfyroblasten onderscheiden zich door hun grootte van de grondmassa er omheen. Onder bepaalde druk- en temperatuurverhoudingen kunnen door diffusie via microporiën in het metamorfe gesteente nieuwe kristallen ontstaan. Ze groeien ten koste van de omgeving. Het gesteente blijft daarbij vast Door de enorme druk op deze diepten zijn veel porfyroblasten niet fraai van vorm. Vaak zijn ze oog- of amandelvormig. Denk maar aan ogengneis. De eigen kristalvorm is vaak afwezig.

Porfyroblasten kunnen van een paar millimeter tot vele centimeters groot zijn. De granaat in deze zwerfsteen van Zuidlaren is een bijzonderheid. Het kristal is maar liefst 12cm groot.

Deze granaat, inclusief migmatiet er omheen ligt in de keientuin van het Hunebedcentrum in Borger.

Myloniet ogen-gneis met kataklase

Deze gneis toont op aanschouwelijke wijze twee gebeurtenissen, die gesteenten soms ondergaan. Bij metamorfose op grote diepte in de aardkorst veranderen gesteenten geleidelijk van samenstelling en structuur. Zijn de dynamische krachten bijzonder groot, dan treedt een soort vermalingsproces op. Tegelijkertijd vindt een heroriëntatie en groei van de minerale bestanddelen plaats. Dit alles gebeurt in vaste toestand. Wel kan de temperatuur hierbij flink hoog zijn. Deze gesteenten noemt men myloniet (Gr. mylos = malen)

Onder invloed van druk richten de uitgewalste minerale bestanddelen zich loodrecht op de drukrichting. Zo ontstaat een gestreepte gneisstructuur. Door diffusie via microporiën ontstaan er tevens nieuwvormingen, die in deze gneis vooral uit oranje kaliveldspaat bestaan. Ze vormen meer of minder duidelijke lensjes, vlekjes en en oranje banden in het gesteente.

In de bandvormige strepen zijn talrijke heldere pitten zichtbaar. Dit zijn nieuwvormingen, amandel- tot oogvormig van lichter getinte veldspaat. Deze ogen zijn kristallen die ten koste van de omgeving groeien, ook in vaste toestand. Omdat ze in een metamorfe omgeving ontstaan zijn, noemt men deze pitten 'porfyroblasten'.

Bijzonder is dat deze gneis tevens een mooi voorbeeld is van kataklase. Als gevolg van verplaatsingen van gesteentedelen langs smalle breukzones, treedt breukvorming, verbrijzeling en zelfs vermaling van het gesteente op. Kataklase vindt doorgaans plaats op niet al te grote diepte, als gebergtevormende krachten het gesteente laten breken en verbrokkelen. In deze steen is heel fraai te zien dat breukschade vooral is opgetreden in het linker gedeelte. Langs de breukzone heeft verschuiving plaatsgevonden, zodanig dat in het linker deel een reeks smalle rekspleten zijn ontstaan. De oranje veldpaatband links onderaan laat een verdergaande deformatie zien. Deze zone is naar onderen omgebogen, met hier en daar breuk- en vermalingsverschijnselen. Dit bewijst dat het gesteente niet in half gesmolten toestand moet hebben verkeerd, maar zich naar de omstandigheden ductiel heeft gedragen.

Rapakivi-graniet van Drammen

Vlotte kans dat u van deze steensoort niet eerder  gehoord heeft. Drammen is een plaats bij Oslo in Zuidoost-Noorwegen. Het ligt in het midden van een oude breukzone van ca. 200 km lang en zo'n 50 km breed. Op het eind van het Carboon en in het Perm zijn in Zuid-Noorwegen langs zeer diep reikende breuken repen aardkorstgesteenten duizenden meters weggezakt. Gevolg, veel vulkanisme. Het breuksysteem werd veroorzaakt door naweeën van gebergtevorming elders in Europa. Het Zwarte Woud, Fichtelgebergte, Thüringerwoud e.d. zijn toen ontstaan. In de riftzone rond de huidige stad Oslo ontstonden talrijke vulkanen. Daarvan is door verwering niets meer over, behalve talrijke vulkanische gesteenten. Rhombenporfier is hier één van.

Op het eind van de onderaardse activiteiten ontstonden op tal van plaatsen in de riftzone magmahaarden, waarin magma met vaak een heel bijzondere samenstelling kristalliseerde tot allerlei dieptegesteenten, zoals syeniet en ook graniet.
Bijzonder is dat uit die tijd rond de stad Drammen meest zalmkleurige granieten voorkomen, die qua structuur overeenkomen met bekende rapakivi-typen, die wij als zwerfsteen zo vaak op de Hondsrug aantreffen. Alleen de samenstelling is anders. Bovendien verschillen ze zo'n 1400 miljoen jaar in leeftijd. Deze Oslo-rapakivi's zijn als zwerfsteen erg zeldzaam. Alleen op een paar plaatsen in Noordwest-Duitsland en vooral in Noord-Denemarken vind je ze veel.

Van nagenoeg alle rapakivi-typen op Aland in Finland, zijn in het Oslo-gebied overeenkomende structuurvarianten gevonden: rapakivi, pyterliet, kwartsporfier, granietporfier, porfier-apliet en apliet. De veldspaatsamenstelling in deze Oslo-rapakivi's is echt anders. Ze zijn rijker aan natrium dan aan kalium. Vandaar dat de veldspaten op het breukvlak een mattere glans bezitten. Ook de kleuren zijn bleker, meer pastelkleurig dan bij echte rapakivi's. Op de foto is de zalmkleurige Drammen-rapakivi afgebeeld, zoals die bij Solumstranda in het Oslo-gebied als vaste rots te zien is. 

Eksjö-graniet ofwel bonte Smaland-graniet ofwel pseudo Siljan-graniet.

Heel wat zwerfsteenliefhebbers zullen zich bij het lezen hiervan achter de oren krabben. Wat moet ik hiermee? Krab maar even door, want ontdekkingen in de zwerfsteenwereld slaan soms een gat in de bestaande kennis.

Siljan-graniet is een bekend gidsgesteente, dat in een aantal variëteiten voorkomt in de omgeving van het Siljanmeer in Dalarne in Midden-Zweden. Zwerfstenen ervan zijn in ons land niet erg zeldzaam. Het jammere is dat, de meeste zwerfstenen van Siljan-graniet niet afkomstig blijken te zijn uit Midden-Zweden en ook geen Siljan-graniet zijn.

Niet lang geleden zijn in Zuid-Zweden, meer precies bij Eksjö, zuidoostelijk van het grote Vättern-meer, talrijke zwerfsteen-granieten gevonden, die als twee druppels op Siljan-graniet lijken. Ze verschillen van de echte doordat die uit Smaland deformatieverschijnselen tonen. In Siljan-graniet uit Dalarne ontbreken deze.

Het vaste gesteente is weliswaar (nog) niet gevonden, maar moet ergens in de buurt van Eksjö voorkomen. Naast typen die sprekend op Siljan-graniet lijken, zijn er ook die er duidelijk van afwijken, meer gele plagioklaas hebben met kaliveldspaat die bleker rood is. Kwarts komt veel voor zowel grijs als grijsblauw. Kortom, een nieuwe ster aan het gidgesteenten-firmament. De foto laat zien dat het om een prachtige scherpkristallijne porfierische graniet gaat.

 

Porfierische rapakivi-graniet van Kökar

Tijdens een inventarisatie van hunebedkeien bij Borger, zag ik een paar hopen stenen op de akker liggen. En.... als een ding zeker is, dan is het dat er in zo'n hoop keien ook rapakivi's te vinden zijn.

Rapakivi's vormen een uitgebreide familie van verwante granieten en granietachtige gesteenten. De steen op de foto is waarschijnlijk een van de mooiste typen rapakivi-graniet die we kunnen vinden. De zwerfsteen komt van de kleine Kökar-archipel, in het uiterste noordoosten van de Oostzee, net onder de Aland-eilanden.

Het zijn prachtige, scherpkristallijne gesteenten, meestal (geel) oranje tot roodachtig, met in een korrelige grondmassa van kaliveldspaat, plagioklaas, kwarts en biotiet, opvallende grotere kristallen van kaliveldspaat en kwarts. Vooral die laatste zijn relatief groot, rondachtig en vaak blauwgrijs gezoneerd. Sommige kwartsen hebben een meer rookachtige tint. Scherpkristallijn wil zeggen, dat de afzonderlijke mineralen met het blote oog goed van elkaar te onderscheiden zijn. Is de korreling van de grondmassa erg fijn, dan spreken we van Finse graniet-porfier. Beide - porfier-graniet en graniet-porfier -  gaan naadloos in elkaar over.

Rapakivi's komen in Scandinavië voor in een flink aantal afzonderlijke voorkomens. Deze liggen als eilanden te midden van oudere grondgebergte-gesteenten. Rapakivi's zijn jonger dan de gesteenten in hun omgeving. Scheelt al gauw een paar honderd miljoen jaar. De rapakivi-gesteenten van Kökar en Aland zijn ongeveer 1640 miljoen jaar oud.

Het rapakivimagma is ontstaan door opsmelting van de onderste aardkorstgesteenten. Bij de vorming van basaltisch magma uit de mantel en het opstijgen daarvan in de aardkorst, zijn door de hoge temperatuur (ca.1300 C) gesteenten onderin de aardkorst opgesmolten. Het magma dat hieruit gevormd werd, bevatte zeer weinig vluchtige bestanddelen. Daarom komen pegmatietische rapakivi's ook nauwelijks voor. Als zwerfsteen zijn die een paar maal gevonden, zelfs in de vorm van schriftgraniet. 

Rode Oostzee-ignimbriet

Zwerfsteenliefhebbers kennen de gewone Rode Oostzee-porfier wel. In het Hondsruggebied zijn ze algemeen te vinden, echter vrijwel nooit in grote exemplaren.

Rode Oostzeeporfier is een vulkanisch gesteente, een silicarijke kwarts-porfier uit de rapakivifamilie. Het vaste gesteente komt voor in de noordoostelijke Oostzee, maar is helaas door zeewater bedekt. Het vermoeden is dat deze porfier afkomstig is uit het Noord-Baltische rapakivi-plutoon op de bodem van de Oostzee.

Onder Rode Oostzeeporfieren komen ook varianten voor als vulkanische breccies en allerlei typen ignimbriet. Deze laatste zijn te herkennen aan hun 'stromings'- of eutaxitische structuur. In een dichte grondmassa komen een groot aantal kleine, meest hoekige kaliveldspaatjes voor. Deze zijn in kleur iets donkerder dan de grondmassa. Verder vallen talrijke, eveneens kleine donkere kwartsjes op. Ze zijn maximaal een paar millimeter groot en net als de veldspaatjes hoekig, vaak vierkant.

Opvallend in het gesteente zijn talrijke grote en kleinere, ietwat golvend verlopende vlekken en vegen. Ze onderscheiden zich duidelijk van de grondmassa. Ze zijn parallel gerangschikt, alsof ze bij het ontstaan in een vloeistof gedreven hebben. Vandaar ook de uitdrukking 'fluïdaal' voor deze structuurvorm. De vegen en vlekken, die overigens aan insluitsels doen denken, worden 'fiamme' genoemd (It.=vlammen). Fiamme waren oorspronkelijk fragmenten puimsteen, die bij zeer heftige vulkaanuitbarstingen, samen met vulkanisch as, stof en steenfragmenten in de vorm van gloedwolken de vulkaanhelling afraasden.

Nadat het gloeiend hete vulkanische materiaal tot rust kwam, vormde het soms zeer dikke afzettingen, waarin de puimsteenbrokjes door de hoge temperatuur en door druk van bovenliggend materiaal plastisch vervormd werden tot onregelmatige 'pannenkoekjes'. Door de intense hitte sinterde het vulkanische materiaal aaneen tot een keihard gesteente, dat aan een stollingsgesteente doet denken. Op de foto kijken we aan tegen de dwarsdoorsneden van fiamme. 

Inslagbreccie (Impactiet)

Toegegeven, er zijn mooiere zwerfstenen, veel mooiere zelfs. Vanwege hun uiterlijk vallen impactieten meestal niet in de prijzen. Gaat het om zeldzaamheid als zwerfsteen en als een voorbeeld van uiterst zeldzame interactie tussen heelal en aarde, dan is de steen zonder meer een topper.

Het onaanzienlijke, grijze en grijsbruine uiterlijk is het gevolg van eeuwenlange verwering in een doorlatende zandbodem. Van binnen zijn veel impactieten zeer donker. Ook bij deze steen is dit het geval. Verder vallen vaagbegrensde, onregelmatige slierten op. Ze zijn wat lichter van tint. Ook zijn hier en daar vage insluitsels van gesteente zichtbaar, vergezeld van talloze kleine witte kristallen en splinters van veldspaat. De matrix bestaat uit zeer fijn materiaal, dat veel weg heeft van vulkanische tuf.

Gesteenten als deze noemt men ook wel sueviet. De naam is te danken aan het poreuze impactgesteente, dat sinds de Romeinse tijd gewonnen wordt aan de randen van de ruim 20 km grote Rieskrater bij Nordlingen in Beieren in Zuid-Duitsland. Het breccieuze, tuf-achtige karakter met slierten (half)gesmolten gesteente is het gevolg van de alles vernietigende kracht van de inslag van een zeer grote meteoriet. In het Mioceen vond in Zuid-Duitsland zo'n inslag plaats, waarbij dat deel van Duitsland plus omstreken totaal verwoest werd.

De laatste keer dat de aarde getroffen werd door een enorm brok ruimtepuin was in de laatste ijstijd op de overgang van de warme periode van het Alleröd, 12.850 jaar geleden, in het noordwesten van Groenland. Het gevolg hiervan was de zeer plotselinge overgang naar de ruim 1000 jaar durende, intens koude Jonge Dryas.

De ouderdom van de impactietzwerfsteen is onbekend, evenals de plaats van herkomst. Zweden is waarschijnlijk, maar zeker is dit niet. Finland kan ook, waarbij de Oostzeebodem ook niet moet worden vergeten.

Gedeformeerde pegmatiet (myloniet-gneis)

Zwerfsteenliefhebbers zullen bij het zien van deze naam, hun wenkbrauwen fronsen. Gedeformeerde pegmatiet? De steen op de foto is toch een gneis? Helemaal goed, maar de eerste naam klopt ook. Wat wil het geval?

Tijdens de Zweeds-Noorse orogenese (gebergtevorming), zo'n 900 tot 1100 miljoen jaar geleden, zijn in het kustgebied in Zuidwest-Zweden oudere gesteenten door gerichte krachten in de aardkorst gedeformeerd. De toen al aanwezige gneis-gesteenten waren doortrokken van talloze smalle en bredere gangen en lenzen van oranjekleurige pegmatiet. Deze lichtkleurige gesteenten waren samengesteld uit oranje kaliveldspaat en, heel karakteristiek, gele plagioklaas. Verspreid tussen de veldspaten lagen onregelmatige klodders grijsheldere kwarts. Donkere mineralen als biotiet kwamen in wisselende percentages voor.

Door deze Laat-Precambrische gebergtevorming werden de pegmatieten in meerdere of mindere mate gedeformeerd, waarbij ze in gneis veranderden. Hierbij zijn de mineralen ductiel vervormd, vergruisd en/of volkomen uitgewalst. Dit laatste is in de gneis op de foto het geval. Het gesteente is in feite een myloniet. Klodders grijze kwarts zijn tot lange strepen uitgewalst, bij de veldspaten, zoals de gele plagioklaas is dit ook het geval. De oorspronkelijk grote kristallen van oranje kaliveldspaat zijn hier en daar tot oogvormige lenzen gedeformeerd.

De karakteristieke kleur van deze gesteenten - oranje kaliveldspaat, gele plagioklaas en grijze kwarts - maken verwisseling met andere gneis-gesteenten vrijwel onmogelijk. Vandaar dat deze gedeformeerde pegmatieten uit Zuidwest-Zweden bij wijze van uitzondering als gidsgesteente kunnen dienen. Gesteentekundig een myloniet(gneis), in de zwerfsteengeologie tevens een gidsgesteente.

Granaat-migmatiet

De zwerfsteen op de foto is wellicht één van de mooiste vondsten van de laatste jaren. Niet alleen het uiterlijk is bijzonder, ook de grootte van de steen is indrukwekkend. Ter vergelijking dient een zwarte portemonee, onderaan de kei. De steen is gevonden in landelijk gebied bij Kollum in Friesland. Gezien de bijzonderheid kreeg de zwerfkei een plaatsje in het IJstijdenmuseum in Buitenpost (Fr.).

Granaathoudende migmatieten zijn ultra-metamorfe gesteenten. Ze worden door zwerfsteenliefhebbers ook wel 'biotiet-granaat-glimmer-gneis' genoemd. Zeldzaam zijn ze niet, alleen de structuur wisselt sterk en is het gehalte aan granaten erg variabel. Bijzonder aan deze steen zijn de grootte en de talrijkheid van de granaatkristallen. Sommige zijn zo'n 6 tot 7 cm in doorsnede. De rode granaatkristallen zijn tijdens metamorfose uit de bouwstenen van andere mineralen ontstaan. Vaak gebeurt dit in vaste toestand, soms ook niet.

Door verwering zijn de verschillende elementen in de zwerfsteen goed van elkaar te onderscheiden. Het gesteente is een migmatiet, waarbij sprake is van een combinatie van een ouder metamorf en glimmerrijk gneisgedeelte en een opvallend lichtkleurig, veldspaatrijk granietisch/pegmatietisch nieuw gedeelte. Bij migmatieten spreken we respectievelijk van een donkerder getinte paleosoom (het gneis-onderdeel) en een nieuw gevormd, lichter gekleurde neosoom. Deze laatste heeft een samenstelling en het uiterlijk van een stollingsgesteente.

Het is moeilijk voor te stellen dat dit gesteente door toenemende druk en temperatuur (progressieve metamorfose) op grote diepte in de aardkorst uit een oorspronkelijk kleiïg/zandig sedimentair gesteente is ontstaan.

Pegmatiet-ader in rapakivi-graniet

Zwerfstenen van rapakivi-graniet zijn net huismussen, zoveel komen ze voor, althans binnen het Hondsrug-complex in Oost-Drenthe. Op de zand- en keileemruggen daar komen veel zwerfstenen voor met een Oost-Baltische herkomst. Dit laatste betekent dat de overgrote meerderheid van de keien aflkomstig is uit Noord-Zweden, Botnische Golf, Zuidwest-Finland en de noordoostelijke Oostzee. De meeste rapakivi-zwerfstenen die wij hier vinden zijn afkomstig van de Aland-eilanden, het zeegebied tussen Finland en Zweden.

Waar je veel zwerfsteen-rapakivi's vindt, is de kans op bijzonderheden groot. Zoals rapakivi-pegmatiet of rapakivi-graniet met pegmatiet-aders. Dit klinkt misschien wat vreemd in de oren, immers zwerfstenen van pegmatiet zijn helemaal niet zeldzaam. Hoewel pegmatiet als zwerfsteen niet zeldzaam is, komen pegmatietverschijnselen in rapakivigranieten vrijwel niet voor. Wat wil het geval?

Rapakivi's zijn een familie van graniet-achtige gesteenten, rijk aan ijzer, vandaar dat de meeste rood zijn. Hun ontstaan is  anders dan de meeste granieten. Door opsmelting van de bovenste aardmantel, zijn door de hoge temperatuur gesteenten van de onderste aardkorst gaan smelten. Het magma dat hieruit ontstond, bevatte zeer weinig water en vluchtige bestanddelen. Bij graniet-gesteenten, die bij subductieprocessen gevormd worden, bevat het magma veel meer water, soms tot wel 8% volumeprocent.

Het rapakivimagma is, in samenhang met basisch gesteente, dat zijn oorsprong in de bovenste aardmantel vond, langzaam in de aardkorst opgestegen tot ongeveer een kilometer of 5 onder het aardoppervlak. Daar is het tot vast gesteente gekristalliseerd. Het ontbreken van vluchtige bestanddelen is oorzaak dat vrijwel geen restmagma overbleef. In het laatste stadium van kristallisatie kristalliseert hieruit pegmatiet en schriftgraniet. Dit is de reden waarom je op enkele uitzonderingen na geen rapakivi-pegmatieten vindt en al helemaal geen pegmatieten met toermalijn en granaat. Toch... ze zijn er wel, zij het uiterst zeldzaam.

Dat de afgebeelde Aland-graniet een smalle pegmatietgang bevat met aan weerszijden een zeer smalle overgangszone, is dan ook bijzonder. De ader bestaat voornamelijk uit grijze kwarts. Aan weerszijden bevindt zich een smalle overgangszone van zeer fijne granofier. Dit is een zeer innige vergroeiing van kaliveldspaat en kleine worm-achtige kwartsfiguurtjes. 

Orthoceras in rode ordovicische kalksteen

Gewoonlijk worden in deze rubriek kristallijne gesteenten afgebeeld en besproken. Sedimentaire zwerfstenen komen niet of nauwelijks aan bod. Toch is aan en in sedimentaire zwerfstenen echter van alles te zien, zoals deze foto laat zien.

Opvallend in de kalksteen is een grijswit gekamerd, langwerpig fossiel met aan één uiteinde een open deel, dat gevuld is met roodbruine kalksteen. De kalkzwerfsteen zelf is ook roodbruin en zit vol fossiele resten. Aan de hand van deze fossielen is ook duidelijk om welke kalksteensoort het gaat: Bovenste Rode Orthocerenkalk. Deze kalksteen is van Ordovicische ouderdom, maar is jonger dan gelijkkleurige kalkstenen, die op Oland en aan de Kinnekulle in Zweden voorkomen.

Het merendeel van de  grijze lijnfiguren in de kalk zijn doorsneden van gastropoden, zeg maar zeeslakken. Verder zitten er nog brachiopoden e.d. in. Bepalend is een langwerpig, nogal opvallend fossiel. Het is de doorsnede van een langwerpig, smal toelopende schelp van een nautilus-achtige. Dit was een groep inktvisachtigen die in het Ordovicium een bloeitijd doormaakten. Ze zijn weliswaar als groep niet uitgestorven, maar met een paar soorten in de oceanische wateren rond de Filippijnen en Indonesië is het wel gedaan.

Bij de groei van het dier werd de schelp breder en langer. Het dier bewoonde uitsluitend het voorste gedeelte van de schelp. Dit is bij het fossiel bewaard gebleven. De laatste woonruimte is zelfs puntgaaf bewaard. Dit is te zien aan de schelpuiteinden en aan de homogeen-kleurige vulling met kalkslib.

Naar mate het dier groeide, zette het naar achteren telkens een kalkschotje af. Hierdoor ontstond een reeks smalle kamers, die gebruikt werden om het verblijf in zee mogelijk te maken. Het dier kon de kamers naar believen met een gas/watermengsel vullen, bij het stijgen of afdalen naar andere waterniveau's. Deze kamers waren verbonden door een smalle buis. Deze is bij dit fossiel niet zichtbaar, wat duidelijk maakt dat we hier met een Endoceras te maken hebben en niet met een Orthoceras. Bij deze laatste loopt de buis (=sypho) precies in het midden van de kegelvormige schelp.

Intrigerend is de vulling van de laatste woonkamer. Deze is gevuld met kalkslib zonder duidelijke fossielen. Normaal zou deze ook gevuld moeten zijn met allerhande schaalresten van andere organismen. Wat de onregelmatig gebogen lichtkleurige sliert van calciet voorstelt, is evenmin duidelijk. Of het iets is dat oorspronkelijk bij het nautilusdier behoord heeft, is niet duidelijk. Zal wel niet.

Gneis met zwarte hoornblende-porfyroblasten

Dit is waarschijnlijk een van de mooiste zwerfsteensoorten, die wij uit het noorden op ons landschapsbordje gekregen hebben. Zonder secundaire roestvorming is het een spierwitte steen met gitzwarte naaldvormige aggregaten van hoornblende. De zwarte kristallen kunnen een lengte van een paar centimeter bereiken. De witte matrix doet borstplaatachtig aan, en heeft wel iets weg van heel fijn gekorreld carrara-marmer. Met marmer of kalk heeft het echter niets te maken.

Het is een gneis met in vaste toestand gevormde zwarte kristallen van hoornblende. Dergelijk groot gegroeide kristallen in metamorfe gesteenten noemt men porfyroblasten. Vergelijkbare gesteenten komen in de Alpen voor bij Airollo in Zwitserland en in Oostenrijk in het Oetz- en Zillertal, hoewel daar vaak sprake is van grotere aggregaten, met veel muscoviet en rode granaat. Muscoviet en granaat ontbreken in dit Zuidnoorse gesteente.

Deze hoornblendegneis is met enig voorbehoud als een gidsgesteente op te vatten. Als vaste rots komt het gesteente voor pal ten westen van het Oslo-gebied, in Telemarken bij Skien in Zuid-Noorwegen. Dit maakt dat zwerfstenen ervan in Nederland uitermate zeldzaam zijn. Zwerfsteentypen uit dit deel van Scandinavië zijn in Noord-Nederland sowieso erg zeldzaam.

In sommige boeken en op zwerfstenensites wordt dit gesteente 'hoornblende-schist' genoemd. Dit is niet juist. Het is echt een kwarts- en veldspaatrijke gneis. Glimmer komt er niet in voor.

Het gesteente is door metamorfose uit zandig, kleiïge afzettingen ontstaan. Dit laatste onder hoge druk en bij een verhoogde temperatuur tijdens de Zweeds-Noorse orogenese (gebergtevorming) van ongeveer 900-1100 miljoen jaar geleden.

Zwarte vuursteen uit de keileem van Groningen

Over de herkomst van vuursteen bestaat weinig discussie. Noordelijke vuursteen is afkomstig uit de Zuidelijke Oostzee, Zuid-Zweden, Noord-Duitsland en Denemarken. In de ijstijd is in deze gebieden door het gletsjerijs een enorme opruiming gehouden in witte krijt-afzettingen uit het Laat-Krijt en het Vroeg-Tertiair. 

Bekend is dat vuursteen boven elkaar liggende niveau's in krijtkalk vormt. Vuursteen is weliswaar een gesteente, maar het vormt geen rotsen of bergen. Het komt voor in de vorm van pijpen, knollen en platen. Het is hard, glasachtig ook, maar bros. Vuursteen breekt en versplintert gemakkelijk in vlijmscherpe stukken en scherven.

Afhankelijk van de ijsaanvoer in de ijstijd verschilt het gezelschap vuursteen. Typische caverneuze vuursteen, grillig van uiterlijk en vol met holten en gaten, komt vooral uit Noord-Denemarken. Je vindt het veel in Werpeloh in Duitsland, in combinatie met Noorse syenieten en rhombenporfieren uit Zuid-Noorwegen.  Wit gespikkelde vuursteen - Hanaskog-flint genoemd - komt uit de buurt van Kristianstad in Zuid-Zweden. Fraai rode vuursteen is bekend van Helgoland.

Op de Hondsrug vind je ook vuursteen, soms veel, maar soms helemaal niet. Dit ligt aan het keileemtype dat aan het oppervlak ligt of waarin wordt gegraven. Op de Hondsrug komen twee keileemtypen voor, die elkaar bedekken. In de bovenliggende zeer stenenrijke rode keileem ontbreekt vuursteen volkomen. In de grijze keileem daaronder is juist veel vuursteen aanwezig. In de onverweerde grijze keileem in Haren en Groningen, is de meeste vuursteen zwart, zwartgrijs en grijs of beige van kleur. De zwarte vuursteen bezit heel vaak een witte buitenkant (cortex).

Bijzonder is dat bryozoënvuursteen in verhouding weinig voorkomt en fossiele zeeëgels ook. Sterker nog het is al sinds jaar en dag bekend dat in de vuursteen uit de grijze keileem bijzonder weinig fossielen voorkomen. Het vuursteentype wijkt daarmee af van veel andere vuursteentypen op andere locaties. Zuidelijker op de Hondsrug komt weinig zwarte vuursteen voor. Dit is te wijten aan verwering, waarbij vuursteen door infiltratie van ijzeroxide vaak geelachtig tot bruin van kleur is.

Onlangs kreeg ik foto's onder ogen van laden vol belemnieten en andere fossielen, waaronder verkiezelde sponzen. Deze waren gevonden in een riviertje en in een zandgroeve in en bij Kaunas in Litouwen. Of er wellicht ook vuursteen voorkwam?Jazeker! Veel zelfs. Blijkt de nationale steensoort van Litouwen te zijn! Vuursteen in Litouwen..... Tot dusver onbekend in de wereld van zwerfsteenverzamelaars.

Nieuwe foto's van vuursteenvondsten uit Litouwen laten zien dat de gevonden vuursteen nagenoeg overeenkomt met die uit de grijze keileem op de noordelijke Hondsrug. Vooral zwarte stukken met witte cortex komen veel voor en.....geen bryozoën en opvallend weinig andere fossielen.

De samenstelling van zwerfstenen in de grijze keileem op de Hondsrug is Oost-Baltisch. De meerderheid van de zwerfstenen, inclusief de paleozoïsche kalkstenen, komt uit de noordelijke en noordoostelijke Oostzee. De kalkstenen in de grijze keileem stammen in tegenstelling tot die uit de bovenliggende rode keileem, uit meer westelijker gelegen afzettingen op de Oostzeebodem.

De baan die het landijs in de voorlaatste ijstijd door de oostelijke Oostzee heeft gevolgd, en die in het Hondsruggebied de grijze grondmorene heeft afgezet, blijkt ook krijtafzettingen voor de kust van Litouwen te hebben aangetast en geërodeerd.

De conclusie is, dat de grijze onverweerde grondmorene (Noordhorn-keileem) op de noordelijke Hondsrug, naast vuurstenen uit de zuidelijke Oostzee, ook talloze (zwarte) vuurstenen bevat, die een veel noordoostelijker herkomst hebben, nl. de Oostzeebodem voor de kust van Litouwen. Dit is nieuw. Zo levert het doodgewone vuursteen toch nog nieuwe inzichten op. Verandert er hier nu veel door? Nee, het blijft gewoon vuursteen.

Melafier-amandelsteen ofwel amydaloïdale paleobasalt

Basalt is van alle tijden. We kennen het gesteente vooral van onze zeeweringen. Vorm en structuur van het gesteente waren uitermate geschikt om dijken en kademuren mee te versterken. Deze basalt komt uit Duitsland, het meeste uit groeven in het Westerwald, waar men losgewrikte meterslange basaltzuilen in stukken breekt. De basaltstenen van onze dijken en kaden zijn van Tertiaire ouderdom.

Ouder zijn basaltkeien die in het noorden van ons land als zwerfsteen te vinden zijn. Deze komen uit Zuid-Zweden, toen daar in de Jura-periode en in het Krijt talrijke basaltvulkanen actief waren.

In grindafzettingen van de Rijn komen nog oudere basalten voor. Deze zijn afkomstig uit het Nahe-gebied, in Duitsland. Deze Permische basalten noemt men 'melafier', en als er opgevulde gasblaasjes in voorkomen, spreken we van 'melafier-amandelsteen'. Beide namen zijn weliswaar verouderd, maar zwerfsteenliefhebbers hanteren ze nog steeds. Als deze oude basaltstenen niet langer melafier of melafier-amandelstenen mogen heten, hoe dan wel?

De holletjes in deze Permische basalten waren oorspronkelijk met gas gevuld. In de loop van de tijd zijn ze opgevuld met zeoliet, calciet, kwarts, chacedoon enz. Door hun hoge ouderdom zijn sommige mineralen in Nahebasalten door circulerend poriewater omgezet en van samenstelling veranderd. Vandaar dat de kleur van het gesteente niet langer zwart is, maar vaker bruinrood of groenzwart.

Dergelijke omgezette basalttypen noemt men vanwege hun ouderdom paleobasalt. Bevatten ze bovendien al of niet opgevulde gasbelletjes, dan komt daar het woord 'amygdaloïdaal' bij. Een melafier-amandelsteen heet dan amygdaloïdale paleobasalt. Amydaloïdaal betekent amandelvormig.

De steen op de foto is zo'n amygdaloïdale paleobasalt. De oorspronkelijke gasbelletjes zijn in de steen slechts voor een deel opgevuld. Op de wandjes ervan is zwartgroene chloriet afgezet. De kleur van het gesteente is niet basalt-achtig zwart, maar eerder ietwat groenachtig, met plaatselijk roodachtige verkleuringen. Dit laatste wordt veroorzaakt door hematiet, een roodkleurend ijzeroxide.

Noordelijke paleobasalten zijn afkomstig uit Zweden, van de Oostzeebodem of uit Zuidwest-Finland. Het zijn geen gidsgesteenten, omdat de kenmerken niet specifiek zijn. Vergelijkbare typen komen op verschillende plaatsen in Scandinavië voor. Wel zijn ze oud, zeer oud zelfs. Ze dateren zonder uitzondering uit het Precambrium. Hoogstwaarschijnlijk ligt de ouderdom tussen 1.500 en 2.000 miljoen jaar.

Een windkanter in het groot

Windkanters spreken tot de verbeelding, niet uitsluitend door hun vorm en vaak glimmend oppervlak, het zijn vooral stille getuigen van een klimaat, waar wij ons geen voorstelling van kunnen maken.

Windkanters komen op verschillende plaatsen in Nederland voor; vaak in grote concentraties. Sinds jaar en dag zijn windkanters bekend van het Gooi, de Noordelijke Veluwe en nog zo wat plaatsen. Meestal betreft het hier zandstenen en kwartsieten. Logisch ook, omdat de zwerfstenen op deze plaatsen veelal door rivieren als Rijn en Maas zijn aangevoerd. Door hun dichtheid en homogene structuur komen onder deze zandstenen en kwartsieten bijzonder fraaie windkantervormen voor. 

Hoe zijn windkanters ontstaan?

Hiervoor moeten we terug in de geschiedenis, naar de periode van 29.000 - 18.000 jaar geleden. De Weichsel-ijstijd verkeerde toen in zijn koudste fase, het Pleniglaciaal. Een groot deel van het jaar lag de temperatuur onder nul. Plantengroei was vrijwel onmogelijk. Het landschap lag open en bloot aan weer en wind. Wind zal er ongetwijfeld veel geweest zijn, vaak in combinatie met sneeuw. In die tijd is bijzonder veel fijn zand en stof weggeblazen. Alleen de zware bestanddelen bleven liggen, waaronder stenen. Veelal waren deze vastgevroren aan de bodem. Zand en stof hebben de stenen als het ware gezandstraald en tegelijk afgesleten. Hierbij ontstonden, afhankelijk van de basisvorm van de stenen, platte vlakken. Veel stenen zijn langer dan breed. De windkanters die hieruit ontstonden hebben vaak een spoelvorm met twee platte vlakken, die elkaar als twee dakkanten onder een hoek raken.

Op het Schaddeveld bij Dieren vond Hans van Essen tijdens een wandeling een bijzonder grote windkanter van basalt. Windkanters had hij er al eerder gevonden, maar deze van 38 bij 40cm was er een van de buitencategorie en ook nog eens van basalt. De steen zal oorspronkelijk een deel van een basaltzuil geweest zijn, zoals deze wel meer op de Zuidelijke Veluwe gevonden worden. De stenen zijn door de Rijn uit Duitsland aangevoerd, waarschijnlijk uit het Westerwald. Het transport van zo'n zware steen vond ongetwijfeld plaats - wellicht in het voorjaar - vastgevroren in drijvend grondijs.

De windkanter van basalt heeft een prachtige piramidale vorm. De vier vlakken van de steen zijn glanzend gezandstraald. Windlak noemen we dit. De kei is van een fijnkorrelig type basalt. Ik laat hier Hans nog even aan het woord, want het pad van een stenenzoeker gaat niet altijd over rozen:

"Na afloop van de wandeling ben ik teruggegaan met een rolkoffertje en heb uiteindelijk kans gezien dit toch wel loodzware stuk bij Els (zijn vriendin) achter het huis te deponeren. Het was ‘groots en (letterlijk) meeslepend’ verzamelen. Wel een museumstuk volgens mij. Het rolkoffertje kon na afloop in de container, omdat één van de wielen er onderweg finaal afgeschraapt werd, zodat ik eerst naar Els moest lopen om haar kruiwagen op te halen".

Porfierische Laitila rapakivi-graniet

Als er een zwerfsteensoort is die zwerfsteenliefhebbers snel op hun netvlies krijgen, dan is het wel rapakivi-graniet. Je komt deze zwerfstenen vooral tegen in het Hondsruggebied in Drenthe en Groningen.

Rapakivi's vormen een familie van meest graniet-achtige zwerfstenen. Er schuilen inderdaad veel granieten onder, maar ook granietporfieren, kwartsporfieren, aplieten, pegmatieten, ignimbrieten enz.

De meeste rapakivi's zijn roodachtig, maar lang niet allemaal. Er zijn er bij die zelfs bijna wit zijn of grijs. Daarnaast heb je ook groenzwarte. Kortom, om 'horendol' van te worden. Het duurt dan ook een tijdje, voordat je kijk krijgt op zwerfsteenrapakivi's.

Bepaald zeldzaam zijn witte of grijswitte rapakivi's. Deze zijn veelal afkomstig uit een ander rapakivigebied. Voorkomens van rapakivi's in Scandinavië vormen namelijk een soort grote 'eilanden' te midden van oudere gesteenten. Een rapakivigebied waar een aantal fraai getekende, witte en grijze rapakivi's voorkomen, is het Nystad-massief in Zuidwest-Finland. Dit ligt op een kleine 100 km noordoostelijk van Aland op het Finse vasteland. Vooral uit het noordelijke deelmassief van Laitila zijn ze bekend. Dit is ook de oorsprong van de steen op de foto.

Het is een fraaie porfiergraniet met daarin, zeer opvallend, grote eersteling-kristallen van licht oranje kaliveldspaat. Bijzonder en tegelijk kenmerkend zijn de talloze olijfgroene plagioklaas-kristallen. De groene kleur is te danken aan de omzetting van plagioklaas, waarbij groene epidoot ontstaat. In Laitila-rapakivi's komen groene of blauwgroene plagioklazen veel voor.

Opvallend is verder dat de talrijke kwarts-eerstelingen zeer donker zijn, bijna zwarts zelfs. Ook dat is iets dat rapapkivi's vaker hebben. Sommige van de grootste kwartsen hebben een meer grijsblauwe tint. Verder vormen donkere mineralen als biotiet en hoornblende talloze onregelmatige aggregaten in het gesteente. De grote kaliveldspaten en groene plagioklazen maken dat je van een porfierische rapakivigraniet kan spreken.

Oeraliet-porfieriet

Oeraliet-porfieriet klinkt bij veel stenenliefhebbers bekend in de oren. Niet alleen omdat deze zwerfsteensoort niet erg zeldzaam is, ook en vooral omdat er typen onder schuilen die het zelfs tot gidsgesteente hebben geschopt. Die status verdienen ze echter niet.

Minder bekend is dat de naam oeraliet-porfieriet niet bij het gesteente op de foto past. Porfieriet is een vulkanisch gesteente, een stollingsgesteente dus, met een diorietische samenstelling. De samenstelling van de steen op de foto is basaltisch. 

De naam porfieriet is gekoppeld aan een hogere geologische ouderdom dan het Tertiair, lang geleden door Duitse petrologen geïntroduceerd, en in de zwerfsteenkunde overgenomen en daar blijven hangen. Andesiet is het diorietische equivalent van porfieriet, maar van Tertiaire ouderdom. Andesieten ouder dan het Tertiair noemde men daarom porfieriet. Zo komen wij dus in onze zwerfsteenliefhebberij aan de naam porfieriet.

Waarom klopt een naam als 'oeraliet-porfieriet'  van geen kant? In de eerste plaats maakt men in de petrografie niet langer onderscheidt op basis van ouderdom. De samenstelling van het gesteente en de wijze van ontstaan is bepalend. Porfieriet is gewoon een paleo-andesiet, waarbij het woord ‘paleo’ oud betekent.

Maar nu deze oeraliet-porfieriet van de foto. Het is een oude Precambrische basalt met een porfierische structuur, door de aanwezigheid van eersteling-kristallen van augiet. Maar alles wat het gesteente tot basalt maakte, is veranderd. De donkere mineralen in basalt bestaan vooral uit pyroxeen (=augiet). Door de zeer hoge ouderdom van het gesteente – sommige zijn zo’n 1800 – 2000 miljoen jaar oud – hebben mineralogische omzettingen plaatsgevonden. Door wateropname veranderde augiet in amfibool. De meeste zwerfsteengabbro’s en ook alle oeraliet-porfierieten zijn omgezet. Ze zijn niet langer zwart of zwartgrijs, door de omzetting van augiet in vezelige amfibool (=actinoliet) kleuren zwerfstenen als deze bij verwering zwartgroen, donkergroen tot zelfs grijsgroen. Dit omzettingsproces noemt men oeralitisatie. De naamstoevoeging ‘oeraliet’ bij porfieriet wordt nu duidelijk.

Omzetting is eigenlijk een vorm van metamorfose. Vandaar dat de meeste zwerfsteengabbro’s en hun vulkanieten metamorfe gesteenten zijn. Ook deze oeraliet-porfieriet is metamorf. Wil je dergelijke zwerfstenen een juiste naam geven, dan luiden deze meta-gabbro en meta-basalt. Oeraliet-porfieriet is gewoon een porfierische meta-basalt.

Het bijzondere aan deze zwerfsteen op de foto is dat, de eersteling-kristallen van augiet, omgezet zijn in grijsgroene, vezelige amfibool (=actinoliet). De kristallen zijn in deze zwerfsteen door verwering prachtig uitgeprepareerd. De kristallen hebben hierbij de oorspronkelijke kristalvorm van augiet bewaard. Dit noemt men pseudomorfose. De kristallen lijken qua vorm op augiet, maar zijn het niet.

Hoe zou je deze steen nu moeten noemen, op het gevaar af dat de naam niet op een etiketje past? Porfierische meta-basalt met pseudomorfosen van actinoliet naar augiet. Porfierische meta-basalt is iets korter, maar mag ook.

Windkanter in sparagmiet

Bij de inventarisatie van de stenen in de Markermeerdijk tussen Hoorn en Durgerdam, een paar jaar geleden, kwamen Marja Braaksma en ik even ten zuiden van de Groote Braak bij Warder in het dijktalud een aantal grijsgroene steenblokken tegen. Een aantal leek op conglomeraat, maar de verspreid in het gesteente aanwezige stenen waren hoekig en zeer verschillend van grootte en samenstelling. Een dergelijk soort gesteente ken ik van Moelv aan het Mjosameer, zuidelijk van Lillehammar in Noorwegen. De 'conglomeraat' in de dijk is in werkelijkheid een tilliet. Tilliet is versteend keileem, een afzetting van gletsjer- of landijs. De tilliet van Moelv dateert uit het Laat-Precambrium, uit een tijd dat de aarde met onderbrekingen miljoenen jaren gezucht heeft onder bijkans wereldwijde ijsbedekkingen ('Snowball Earth'), zo'n slordige 700 miljoen jaar geleden.

Even verderop langs de dijk vonden we nog meer blokken van sparagmiet. Ik herkende het gesteente aan de hand van een stuk dat ik heel veel jaren geleden kreeg van een kennis uit Friesland. Sparagmiet is niet zozeer een steensoort alswel een aanduiding voor een geologische formatie bestaande uit een reeks gesteenten, varierend van klei/leisteen, zandsteen, conglomeraat en deze tilliet van Moelv. Geologen in Noorwegen hebben de indruk dat de sparagmiet-formatie in een koud klimaat ontstaan moet zijn. Behalve de vondst van blokken tilliet, vond ik in een ander blok in de dijk daarvoor aanvullend bewijs. Uniek in dit geval.

De steen bestaat uit twee delen, onderaan een grove veldspaathoudende zandsteen, die met een scherpe begrenzing over gaat in conglomeraat. De rolstenen zijn relatief groot, sterk tot weinig afgerond, en bestaan vooral uit kwartsiet, graniet en gneis. De scherpe overgang en het sortiment rolstenen deden mij denken aan een rivierafzetting en meer speciaal aan een smeltwaterafzetting (sandr), zoals we die kennen uit een zandgroeve bij Werpeloh in Duitsland.

Dat deze sparagmietstenen op een afzetting duiden, gevormd in een koud klimaat, en dat de overige blokken sparagmiet in de Markermeerdijk met Precambrische smeltwaterrivieren in verband gebracht kunnen worden, kwam naar voren toen ik kort geleden de foto's nog eens bekeek. In de steen op de foto bevindt zich helemaal rechts bovenaan een witte steen. Het is een kwartsiet. Deze toont aan de bovenzijde een scherpe kam, zoals we dit ook kennen van stenen uit de laatste ijstijd. De vorm van de kwartsiet en het verloop van de kam wijst op een windkanter. Vrijwel identieke ietwat door smeltwater afgeronde windkanters ken ik uit sandr-afzettingen uit de Elster-ijstijd bij Werpeloh.

Het vermoeden van Noorse geologen dat gesteenten uit de Sparagmiet-formatie in een koud klimaat moeten zijn gevormd, wordt door deze windkanter bevestigd. In vegetatieloze arctische woestijnen, zoals die in de laatste ijstijd (Pleniglaciaal) ook in ons land aanwezig waren, zijn op verschillende plaatsen in ons land (Noordelijke Veluwe, Gooi en Westerwolde (Gr.) talloze windkanters ontstaan. Qua vorm  komen deze overeen met de windkanter van ruim 700 miljoen jaar oud in de Markermeerdijk. Deze bijzondere kei verdient het om, samen met de tilliet, in een museum of in een stenentuin te worden ondergebracht. Plannen daartoe zijn in Noord-Holland in de maak. Deze keien mogen daarin niet ontbreken.

Coronietische gabbro

De meesten van ons hoorden tot voor een paar maanden voor het eerst van het corona-virus. Nu hoef je de TV maar aan te zetten of de krant te lezen en het gaat over die 'beesten'. Hoewel beesten...? Dit ook weer niet. Het is wel beestachtig wat ze aanrichten, maar meer dan een stukje genetisch materiaal is het niet. Virussen leven niet. Ze maken gebruik van het leven.

Op het oppervlak van het virus zitten allemaal stekels, spike-eiwitten genoemd. Deze geven het virus zijn familienaam – corona, wat Latijn is voor krans of kroon. Ik moest er aan denken toen ik wat foto's van zwerfstenen zat te bekijken. Daar zat namelijk een coroniet bij.

Coronieten of coronietische gabbro's zijn magnesium- en ijzerrijke, groenzwarte dieptegesteenten. Ze bevatten veel donkere mineralen, die door processen in de aardkorst chemisch zijn omgezet. Deze gabbro's zijn gemiddeld zeer oud, de meesten tegen de 1,8 miljard jaar. Door omzetting ontstonden om de donkere mineralen nog donkerder randjes: corona's. Hoewel dieptegesteenten zijn deze gabbro's eigenlijk metamorf. Niettemin mooi spul en.......niet gevaarlijk.

 

Tektonische wrijfspiegel op graniet

Wrijfspiegels zijn in zwerfsteenland niet algemeen bekend. De voornaamste reden is dat ze weinig voorkomen/gevonden worden. Logisch ook, zwerfstenen zijn door het ijstransport in de ijstijd afgeschuurd tot meer of minder rondachtige vormen. Eventueel aanwezige wrijfspiegels zouden bij dit transport vrijwel volledig verdwenen zijn. Vind je aan een zwerfsteen een wrijfspiegel, dan is die in de meeste gevallen ontstaan omdat de kei langs dit vlak is doorgebroken, misschien wel lang nadat deze door het ijs in het landschap is achtergelaten.

De steen op de foto is een 'akkersteen'. Hij lag samen met vele duizenden andere zwerfkeien plus 'afgekeurde' aardappels op een grote hoop. Duidelijk stenen dus die bij het oogsten van aardappels zijn meegekomen. Wellicht dat we de wrijfspiegel te danken hebben aan het feit dat de kei bij het ploegen of oogsten in tweeën is gebroken. Het breukvlak is namelijk nog vers.

Wrijfspiegels ontstaan onderaards in het vaste gesteente, dat door tektonische oorzaken gebroken is. Hierbij zijn rotsgedeelten aan weerszijden van de breuk onder zeer grote druk ten opzichte van elkaar verschoven of langs elkaar gewreven. Aanwezig gesteentegruis fungeerde hierbij als slijp/polijstmiddel. Vandaar de sterke glans op het oppervlak. De zichtbare streping geeft de richting van de verplaatsing aan.

Vaak komt op wrijfspiegelvlakken een coating voor van groene epidoot. Dit is hier ook het geval. Het groen met roodbruin gevlekte uiterlijk van de wrijfspiegel wordt veroorzaakt door epidoot (=groen) en hematiet (= roodachtig). Het gesteente zelf is een onbetekenende, gedeformeerde graniet.

Schokkegels in porfierische rapakivi-graniet 

Deze karakteristieke scherp kegelvormige structuren zijn schokkegels. Deze kegelvormige vlakken ontstonden bij de inslag van een enorme meteoriet van honderden meters doorsnede of meer. De zwerfsteen zelf is een porfierische rapakivi-graniet van Kökar. In het lichtkleurige graniet-gesteenten vallen talrijke, vaak idiomorfe tabletten van kali-veldspaat als eersteling-kristallen op. Dit graniettype is afkomstig van de Kökar-eilanden, een klein rapakivi-gebied ten zuidoosten van Aland in Zuidwest-Finland. Kökar-rapakivi's komen als zwerfsteen in het Hondsruggebied veel voor.

Bij de inslag van een meteoriet met een afmeting van enige honderden meter tot vele kilometers, wordt een enorme ravage aangericht. Meteoriet en gesteente op de inslagplaats verdampen ogenblikkelijk. In een zone daaromheen smelten aardkorstgesteenten, met daarin opgenomen grote en kleinere gesteentefragmenten en neergedaalde slierten en klodders lava-achtig materiaal. Deze sueviet-zone gaat over in een zone waarbij gesteenten die niet volkomen verbrijzeld zijn, maar ten gevolge van de enorme druk die de inslag veroorzaakte, typische druk- of schokkegels vertonen. Deze schokkegels zijn puntzakjes-achtige structuren met gladde vlakken, waarvan de punten naar de plaats van inslag wijzen. 

Porfierische rapakivi-graniet van Kökar 

Rapakivigranieten afkomstig van het kleine rapakivi-gebied van Kökar, uit het uiterste noordoosten van de Oostzee, komen in het Hondsruggebied als zwerfsteen veel voor. Zwerfsteentypen als op de foto zijn echter zeldzaam. De foto toont een zeer duidelijk voorbeeld van een grootkorrelige, porfierische graniet , waarin vooral grote zalmrose tabletten van kaliveldspaat opvallen.

De hoekige, idiomorfe plagioklazen zijn door veroudering en omzetting olijfgroen van kleur, veroorzaakt door fijnverdeelde epidoot. De kwartseerstelingen zijn prachtig blauw en bovendien gezoneerd. Kaliveldspaat vormt  tegelijk ook Karlsbader tweelingen.

Sormland-gneis

Zo noemt men deze opvallende, breedgebande gneizen met granaten. Het gesteente komt voor in de omgeving van de Zweedse stad Stockholm. Zwerfstenen ervan zijn niet zeldzaam.

Het gesteente is een gneis, beter gezegd een migmatiet(gneis). Dit zijn ultra-metamorfe gesteenten die eigenlijk een aparte positie in de gesteentenwereld innemen. Ze vormen a.h.w. de overgang van metamorfe gesteenten naar magmatische gesteenten.

Migmatieten ontstaan op grote diepte in de aardkorst door langzame metamorfose uit andere metamorfieten. Druk en vooral ook  temperatuur bereiken waarden, waarbij mineralen als kwarts en veldspaat opsmelten. Het gloeiend hete vloeibare materiaal migreert naar scheuren en spleten in het gesteente en kristalliseert daar uit tot graniet, pegmatiet en soms schriftgraniet. Dit zijn de lichtkleurige banden in het gesteente. De oorspronkelijke gneis is door zijn rijkdom aan biotiet veel donkerder. De granaten daarin zijn ook anders van vorm, meer amandelvormig. In de lichtkleurige delen hebben ze hun eigen vorm, vandaar de uitdrukking idiomorf.

Tijdens de metamorfose worden, afhankelijk van omstandigheden en samenstelling van het uitgangsgesteente, nieuwe mineralen gevormd. Rode granaat is hiervan een fraai voorbeeld. Ze zijn maar tijdelijk, want veranderen de omstandigheden, dan vallen deze nieuwgevormde granaten in hun bouwstenen uiteen en vormen zich daaruit weer andere combinaties (lees mineralen).

Sormland-gneis onderscheidt zich van vrijwel gelijke verwanten op andere locaties in Scandinavië, door het gemis aan kwarts.

Serpentiniet

Het is niet moeders mooiste, deze serpentiniet, maar als zwerfsteen uiterst zeldzaam. Het is mijn derde vondst tot dusver. Het was ook een behoorlijk groot exemplaar. Vandaar dat met de voorhamer een interessant stuk kon worden afgeslagen en meegenomen. De kei is gevonden bij Vastorf zuidoostelijk van Lüneburg in Duitsland.

Serpentiniet is een metamorf gesteente. Het is ontstaan uit donkere, magnesiumrijke gesteenten als duniet, peridotiet of pyroxeniet. Duniet en peridotiet zijn mantelgesteenten. Deze gesteenten bestaan vooral uit mineralen als olivijn en pyroxeen (augiet).

Bij plaattektonische processen en gebergtevormingen kunnen delen van de onderliggende mantel in de aardkorst belanden en in gebergtemassieven worden opgenomen. Tijdens deze processen wordt het mantelgesteente omgezet in serpentiniet. In de Alpen en ook in Italië komen deze gesteenten op verschillende plaatsen voor. De graad van metamorfose is niet erg hoog. Voorwaarde is wel een verhoogde temperatuur en de aanwezigheid van waterige oplossingen, die door gesteenten diffunderen.

Serpentiniet is als zwerfsteen een onopvallend gesteente. Door verwering aan de buitenzijde grijsgroen gebleekt, vettig/zepig aanvoelend en onder de hamer opvallend zacht. Op het breukvlak is het gesteente meestal donkergroen, dicht zonder merkbare korreling of structuur. Wel komen soms - ook in deze zwerfsteen - onregelmatig gevormde grote kristallen voor van pyroxeen. Het lijken eerstelingen. Ze zijn op het breukvlak aan hun enigszins spiegelende splijtvlakken te herkennen.

Bijzonder is verder dat bij de omzetting van het mineraal olivijn magnetiet ontstaat. Het vormt kleine zwarte metalige kristallen in het gesteente. De aanwezigheid van magnetiet is ook de oorzaak dat magneetjes aan het gesteente blijven kleven.

 

 

Nexö-zandsteen

Zandstenen vormen een wat onderbelichte groep zwerfstenen. Ze zijn te weinig specifiek en als zwerfsteen te gewoon. Meestal dan. Zwerfstenen van zandsteen tonen een veelheid aan structuren, korrelgroottes en kleuren. Elk daarvan kan veelzeggend zijn, maar vaak ook niet.

Hoewel aan veruit de meeste zandstenen geen herkomstgebied gekoppeld kan worden, zijn er bij waar dit wel mogelijk is. Nexö-zandsteen is hier een voorbeeld van.

Bij Nexö, in het oosten van het Deense eiland Bornholm in de Oostzee, komt een gelaagd type, veelal grijs-roodviolet gekleurde zandsteen voor. De korreling loopt sterk uiteen van conglomeratisch en veldspaathoudend tot fijnzandsteen. Nexö-zandsteen bevat vaak veldspaatkorrels. Door bleking kleuren deze witachtig.

Het meest voorkomende type Nexö-zandsteen toont naast rood-violette kleuren ook typen met gele tot geelwitte stippen, vlekken en banden. Kortom Nexö-zandsteen is nogal variabel.

Op vindplaatsen met veel Bornholmgranieten, zoals op Noordoost-Fünen in Denemarken, zijn zwerfstenen van Nexö-zandsteen niet zeldzaam. Juist de aanwezigheid van talrijke Bornholmgranieten daar, maakt de herkenning van deze roodgrijze tot violette zandstenen op de stranden een stuk makkelijker en een determinatie als Nexö-zandsteen veelal mogelijk.

Inslagbreccie (Impactiet)

Deze steen is opgeraapt in de omgeving van Borger op de Hondsrug in Drenthe.  Op aarde komen impactieten niet zo heel veel voor, als zwerfsteen is het gesteente ronduit een curiositeit. Impactieten ontstaan bij de inslag van reuzenmeteorieten. De grootte ligt ergens tussen een paar honderd meter en een paar kilometer. Met een snelheid van om en nabij 70 km per seconde slaat een dergelijk ruimtebrok op aarde neer met rampzalige gevolgen. In een fractie van een seconde zijn zowel meteoriet als het gesteente waar de inslag plaats vindt verdampt. Hier komt zoveel energie bij vrij dat hele landstreken verwoest worden. Het gesteente in wijde omgeving van de inslag smelt, verbrokkelt of toont typische schokpatronen als gevolg van de enorme druk. 

De steen op de foto is een grotendeels gesmolten en weer gekristalliseerd brok aards gesteente met daarin vegen en slierten van puimsteenachtig materiaal. Impactieten lijken veel op vulkanische gesteenten. De herkomst ligt ergens in Zweden of Finland. Een bekende locatie Dellensee aan de Botnische Golf zou zomaar de plaats van herkomst kunnen zijn. De gelijkenis is groot.

 

 

Dala kwarts-porfier

De zwerfsteen op de foto is gevonden op een akker bij Borger op de Hondsrug. Het is een mooi en duidelijk voorbeeld van een kwartsporfier, lang geleden ontstaan bij de uitbarsting van een vulkaan. Kwartsporfieren in deze vorm zijn in vrijwel alle gevallen ontstaan uit het gloeiend hete afgezette materiaal van gloedwolken ofwel pyroklastische stromen. De intense hitte zorgde er voor dat de losse vulkanische producten aaneen sinterden tot een keihard gesteente.

Kwartsporfier heeft de samenstelling van graniet. Je zou kunnen zeggen dat kwarts-porfier het uitvloeiingsgesteente ervan is, ware het niet dat lavastromen van granietisch magma eigenlijk niet bestaan. Granietisch magma is te taai om te vloeien. In een uiterst fijnkorrelige grondmassa zweven talloze dieprode kristallen en fragmenten van kaliveldspaat. Sommige zijn prachtig idiomorf, d.w.z. deze bezitten hun eigen vorm. Daarnaast zijn iets minder talrijk (glazig)grijze, soms hoekige kristallen van kwarts te zien. 

De precieze herkomst van deze porfier is niet bekend, maar vrijwel zeker is dat we hier met een porfier te maken hebben die uit de provincie Dalarna in Midden-Zweden stamt. Het is een van de allermooiste kwartsporfieren die de laatste jaren is gevonden.

Tönsbergiet (Larvikiet)

Sommige zwerfstenen zijn zeldzaam, daarnaast heb je ook nog zeldzamere, maar het vinden van een steen als op de foto overkomt je maar een enkele keer in je leven, in Nederland tenminste.

Zwerfstenen uit Zuid-Noorwegen, vooral die uit de omgeving van de stad Oslo, zijn begeerde verzamel- en studieobjecten. Ze zijn niet alleen als zwerfsteen bijzonder, ook als gesteente komen ze op aarde zeer weinig voor. Dit heeft te maken met hun ontstaanswijze. Oslogesteenten zijn geologisch gezien piepjong, vergeleken met talloze granieten, gneizen en migmatieten in Zweden en Finland. Ze ontstonden op het eind van de Carboonperiode en vooral tijdens het Vroeg-Perm langs en in een aardbreuk waarlangs veel vulkanisme plaatsvond. Het was de tijd ook, waarin de zandlaag in Noord-Nederland ontstond, waar zich later het aardgas in ophoopte.

De steen op de foto met zijn fraaie ruitvormige (=rhombische) veldspaateerstelingen is in feite een larvikiet, die door veroudering (=hydrothermale invloeden) van karakter en samenstelling is veranderd. Deze variëteit wordt in de zwerfsteenkunde Tönsbergiet genoemd.

Gedeformeerde graniet

De zwerfsteen op de foto is een graniet. Het is een type die op een bepaald moment in zijn 'leven' iets heeft meegemaakt wat ie in de rest van zijn bestaan nooit meer is kwijt geraakt.

Gedeformeerd wil zeggen dat omstandigheden in de aardkorst, toen deze graniet nog deel uitmaakte van de vaste rots, ergens in Scandinavië, op vele kilometers diepte de gevolgen van enorme druk onderging. Het waren niet zozeer drukverschijnselen die te maken hadden met plaatbotsingen, het moet meer statische druk zijn geweest. Puur het gewicht dus van bovenliggende gesteentepakketten.

Het gevolg was dat alle samenstellende mineralen, kwarts, veldspaat en glimmer gegranuleerd zijn tot een suikerkorrelige massa. Heel vaak zie je bij dergelijke granieten dat vooral kwarts vergruisd is. Veldspaat laat dit in mindere mate zien. In deze steen zijn echter alle mineralen verbrijzeld.

Het gesteente is dus nog gewoon graniet, zij het dat zijn minerale bestanddelen tot suikerkorrelgrootte zijn vergruisd. Vorm en begrenzing van de oorspronkelijke mineralen zijn bewaard gebleven. Er is geen sprake van parallelle rangschikking van de mineralen, als gevolg van gerichte druk, waardoor gneis-graniet of mylonietgneis zou zijn ontstaan.

Het kleurige gesteente bestaat uit roodachtige kaliveldspaat, geelwitte plagioklaas en donkergrijze kwarts. Biotiet vormt verspreid zwarte aggregaten. Ze zijn gering in aantal.

Bijzonder is dat de plagioklazen donker gespikkeld zijn. Dit is het gevolg van omzetting en vergruizing. Plagioklaaskristallen bevatten vaak donkere insluitsels, zeker als ze oud en chemisch omgezet zijn. Gesteenten als deze zullen zo'n slordige 1600-1800 miljoen jaar oud zijn. Een andere bijzonderheid is dat roodachtige kaliveldspaat hier en daar mantels (dikke randen) vormt om de plagioklaas.

Ongetwijfeld een Zweeds/Fins gesteente, maar waar vandaan? Geen idee, maar mooi is ie wel.

Graniet met xenolieten ofwel magmatische opslokking

De steen op de foto ziet er nogal opvallend uit, contrastrijk ook. Wat het is, is niet direct te zeggen. De steen illustreert namelijk een proces, dat bij magmatieten ( stollingsgesteenten) veel voorkomt.

De ene steensoort, in dit geval een zeer lichtkleurige graniet, slorpt delen van een ander, veel donkerder gesteente op. De donkere gesteentedelen lijken wel op schollen of drijvende ijsschotsen. Het lichtkleurige gesteente is graniet, maar wat in dit geval het donkere gesteente is, is niet direct duidelijk. Op het eerste gezicht doet het aan gabbro denken. Dit is een donker ijzer- en magnesiumrijk gesteente. Gabbro is het dieptegesteente van een gesteentesoort die wij veel beter kennen, namelijk basalt.

De donkere partijen zijn losse geïsoleerde, deels opgesmolten gesteentefragmenten. Het opdringen van granietmagma in de aardkorst moet het donkere nevengesteente hebben aangetast en gebroken, waarbij losse fragmenten in het magma zijn opgenomen. Dat dit de volgorde moet zijn en niet andersom wordt duidelijk uit de lichtkleurige graniet. Deze vormt in het gesteente de matrix waarin de donkere gesteentedelen als het ware 'zweven'. En juist dit is vreemd. Donkere gesteenten, zoals gabbro hebben een veel hoger smeltpunt dan graniet. Met andere woorden, graniet kan gabbro niet opsmelten. Dit laatste is echter in deze steen wel het geval geweest. Aan de donkere spikkels en vlekjes in de graniet blijkt duidelijk dat donker materiaal is opgenomen (geassimileerd).

Een mogelijkheid is dat het geen gabbro is, maar dat het om dioriet gaat. Gabbro en dioriet zijn eigenlijk zonder microscopisch onderzoek niet van elkaar te onderscheiden. Er bestaan dus ook zeer donkere, op gabbro gelijkende, typen dioriet. Het donkere mineraal in dioriet is voornamelijk hoornblende. Onder bepaalde omstandigheden is opsmelting daarvan wel mogelijk. Hoewel de eerste indruk er een is van een graniet met xenolieten (insluitsels) van gabbro, gaat het vermoedelijk toch om dioriet. In dit geval een heel donker type. Microscopisch onderzoek aan de plagioklaas zou uitsluitsel kunnen geven. Met het blote of of met een loep valt hierover echter niets te zeggen.

Myloniet-ogengneis met tektonische breuk

Deze gneis toont op aanschouwelijke wijze twee gebeurtenissen die gesteenten soms ondergaan. Bij metamorfose op grote diepte in de aardkorst veranderen gesteenten geleidelijk van samenstelling en structuur. Zijn de dynamische krachten bijzonder groot, dan treedt een soort vermalingsproces op. Tegelijkertijd vindt een heroriëntatie en groei van de minerale bestanddelen plaats. Dit alles gebeurt in vaste toestand. Wel kan de temperatuur hierbij flink hoog zijn. Deze gesteenten noemt men myloniet (Gr. mylos = malen)

Onder invloed van druk richten de uitgewalste minerale bestanddelen zich loodrecht op de drukrichting. Zo ontstaat een gestreepte gneis-structuur. Door diffusie via microporiën ontstaan er tevens nieuwvormingen, die in deze gneis vooral uit oranje kaliveldspaat bestaan. Ze vormen meer of minder duidelijke lensjes, vlekjes en en oranje banden in het gesteente.

In de bandvormige strepen zijn talrijke heldere pitten zichtbaar. Dit zijn nieuwvormingen, amandel- tot oogvormig van lichter getinte veldspaat. Deze ogen zijn kristallen die ten koste van de omgeving groeien, ook in vaste toestand. Omdat ze in een metamorfe omgeving ontstaan zijn, noemt men deze pitten 'porfyroblasten'.

Bijzonder is dat deze gneis tevens een mooi voorbeeld is van kataklase. Als gevolg van verplaatsingen van gesteentedelen langs smalle breukzones, treedt breukvorming, verbrijzeling en zelfs vermaling van het gesteente op. Kataklase vindt doorgaans plaats op niet al te grote diepte als gebergtevormende krachten het gesteente laten breken en verbrokkelen. In deze steen is heel fraai te zien dat breukschade vooral is opgetreden in het linker gedeelte. Langs de breukzone heeft verschuiving plaatsgevonden, zodanig dat in het linker deel een reeks smalle rekspleten zijn ontstaan. De oranje band veldpaatband links onderaan laat een verdergaande deformatie zien. Deze is duidelijk naar onderen afgebogen, met hier en daar breuk- en vermalingsverschijnselen. Dit bewijst dat het gesteente niet in half gesmolten toestand moet hebben verkeerd, maar zich naar de omstandigheden ductiel heeft gedragen.

Diamictiet (tilliet)

Diamictiet is een begrip waar de meesten van ons geen beeld bij hebben. Het is een afzettingsgesteente dat op conglomeraat lijkt, waarin de bestanddelen zeer slecht ongesorteerd zijn. Grote stenen naast kleinere, zand en klei door elkaar.

Diamictiet beschrijft alleen het uiterlijk van het gesteente. De naam zegt niets over het ontstaan. De steen is gevonden bij Ertebölle in Noord-Denemarken. De eerste indruk was een conglomeraat, maar anders dan normaal. De stenen waren niet goed afgerond, eerder wat hoekig. Ook de spreiding in grootte van stenen en steentjes (=klasten) was opvallend, plus het feit dat van enige sortering geen sprake was.

Veel diamictieten zijn van glaciale oorsprong. Ze ontstaan uit sediment dat door gletsjers en landijs wordt afgezet. Dit sediment noemen we keileem. De stenen die in keileem voorkomen zijn van verschillende origine: kwarts zoals hier, graniet, gneis, zandsteen, kwartsiet e.d. Deze diamictiet van Ertebölle beantwoordt daaraan. De steen is daarom hoogstwaarschijnlijk een tilliet, de versteende vorm van keileem.

De kei is van Scandinavische oorsprong, maar waar precies vandaan is niet duidelijk. In Noord-Denemarken komen veel steensoorten voor die afkomstig zijn uit het Oslo-gebied in Zuid-Noorwegen. Iets ten noorden daarvan, bij Moelv, noordwestelijk van de stad Hamar, komt een Precambrische tilliet voor. Het uiterlijk komt overeen met dat van de zwerfsteen, kleur en korreling ook. Het zou dus kunnen zijn dat de tilliet van Ertebölle daar vandaan komt.

Al met al een bijzondere vondst, die alleen gefotografeerd kon worden. Een stuk afslaan doe je bij zo'n grote kei niet. Wordt ie nog lelijker van.

Lemland-graniet

Een zoektocht door de keientuin in Borger levert, ook na jaren, regelmatig bijzondere zwerfstenen op. Geen wonder, want in de keizentuin liggen honderdduizenden zwerfstenen.

Lemland-graniet is een opvallende graniet, porfierisch door de talrijke tot 4cm grote tabletten van kaliveldspaat. Het gesteente is lever- tot vleeskleurig bruin. Door verwering, zoals de steen op de foto, wordt de kleur iets lichter.

Lemland-graniet lijkt in de verte op een porfierische rapakivi-graniet. Hoewel het vaste gesteentne voorkomt op een aantal kleine eilanden voor de kust van Lemland, in het zuidwesten van Aland, heeft dit gesteente niets met rapakivi's te maken. Lemland-graniet vormt een zelfstandig, klein voorkomen en is geologisch gezien ook ouder dan de rapakivi-granieten op Aland.

Door zijn duidelijke porfierische bouw is het een opvallende zwerfsteensoort, daardoor ook niet moeilijk te herkennen. Bijzonder is dat de plagioklaas in veel Lemland-granieten diep roodbruin van kleur is. Normaal is plagioklaas vrijwel altijd lichter getint dan kaliveldspaat. In Lemland-graniet, Kökarrapakivi en ook in sommige microklien-granieten in Zuidwest-Finland is de plagioklaas vaak donkerder dan kaliveldspaat.

Ondanks zijn donkere tint verweert bruinrode plagioklaas aan de buitenkant van zwerfstenen wit. Op sommige eilanden bij Lemland is de plagioklaas echter niet roodbruin maar (groen)witachtig. Zwerfstenen met deze witte plagioklaas komen in het Hondsruggebied het meest voor.

Kwarts vormt grote, heldergrijze tot rookgrijze aggregaten. Biotiet en zwartgroene chloriet zijn de donkere bestanddelen in deze graniet. Ze komen niet veel voor.

Lemland-graniet is in Oost-Baltische zwerfsteengezelschappen niet zeldzaam. In de keientuin in Borger liggen twee grote zwerfblokken van dit gesteente.

 

Radmansö-gabbro

Stenen hebben namen, dat weet iedereen. Denk maar aan graniet of Dala-zandsteen. Afhankelijk van kleur, structuur, samenstelling of herkomst komt daar vaak nog iets bij.