Jotnische zandsteen

Dit zijn zandstenen die in hoofdzaak paars, violetrood, rood en oranje gekleurd zijn. Gele en geelbruine typen met laagsgewijs aanwezige, smalle, violette of roodachtige strepen komen veel minder voor. Heel bekend zijn zandsteentypen met rondachtige, bleke ontkleuringsvlekken (zie hieronder).

Jotnische zandstenen behoren in Scandinavië tot de oudste die bekend zijn. De gesteenten zijn tussen 1200 en 1700 miljoen jaar oud. De violette en rode kleuren duiden op een ontstaan in een droog klimaat. Sommige zandstenen tonen scheve gelaagdheid (kriskrasgelaagdheid), met een afwisseling van laagjes waarin de zandkorrels in grootte verschillen. 

Jotnische zandstenen komen voor in een strook vanaf de noordelijke Oostzee, noordelijk van het eiland Gotland tot in Finland. Het gesteente is slechts op enkele plaatsen ontsloten. Dit laatste vooral langs de kust in Zuidwest-Finland bij de plaats Pori. Ook in Dalarne in Midden-Zweden zijn uitgestrekte voorkomens bekend van Jotnische zandsteen (Dala-zandsteen) 

Jotnische zandstenen

De zwerfstenen op de foto zijn verzameld op Aland op de overgang van de Oostzee en de Botnische Golf. In glaciale afzettingen daar komen Jotnische zandstenen heel veel voor. De zwerfstenen zijn verzameld van een paar vierkante meter oppervlak. Identieke zwerfsteentypen komen veel voor in Oost-Baltische keilemen in het Hondsrug-gebied in Oost-Drenthe.

Foto: M.Bräunlich - www.kristallin.de.

Voorbeelden van zwerfstenen van Jotnische zandsteen

Rode Jotnische zandsteen - Zwerfsteen van Borger (Dr.)

Dit zijn harde kwartsietische zandstenen. Bij het doorslaan gaat de breuk door de zandkorrels. Het breukvlak toont daardoor een vetglans, die eigen is aan kwarts. 

Terzijde

Wat betekent Jotnium?

Het Jotnium is de middelste periode van het Algonkium. Beide namen zijn inmiddels verouderd. Het Algonkium is vervangen door het begrip Proterozoïcum. In de zwerfsteenkunde wordt deze tijdsaanduiding nog vaak gebruikt, net als de aanduiding Sub-Jotnium, de tijdspannen waarin de rapakivigranieten en ook Dala-zandstenen zijn ontstaan. De aangegeven tijdsduur van het Jotnium verschilt erg. Wel is duidelijk dat tijdens het Jotnium sprake was van een grootschalige sedimentatie van verweringsproducten van het Svecofennidische hooggebergte in Scandinavië. Jotnische zand- en klei-afzettingen bereiken aan de zuidwestkust van Finland nu nog diktes van ruim 800 meter! 

Gelaagde Jotnische zandsteen

Gelaagde Jotnische zandsteen - Zwerfsteen van Borger (Dr.)

Jotnische vlekken-zandsteen

Dit zijn meest rode, bruinrode, oranje,(grijs) violette en geelachtig rose zandstenen met  lichtkleurige rondachtige vlekken. Het kleurverschil tussen zandsteenmatrix en vlekken is vaak groot. 

De vlekken zijn ontstaan door het plaatselijk verdwijnen van ijzerpigment. In Jotnische zandsteen vormt hematiet als driewaardig ijzeroxide dunne rode huidjes om de zandkorrels. Het ontstaan van de bleke vlekken wordt wel op rekening geschreven van kleine korrels radioactief mineraal. Verwering (oxidatie) van korrels pyriet kan ook de oorzaak van de ontkleuring zijn.

In enkele gevallen zijn de vlekken donkerder van kleur dan de matrix. 

Naast Jotnische vlekkenzandsteen komen als zwerfsteen ook nog andere typen vlekkenzandsteen voor. Deze zijn deels van Precambrische ouderdom, andere stammen  uit het Paleozoïcum (Cambrium). Luipaardzandsteen is wel de bekendste.

Paarse Jotnische vlekken-zandsteen - Zwerfsteen van Langö, Fünen (Dk.)

Vlekkenzandsteen met donkere vlekken

Dala zandsteen

Dala zandsteen is ook een Jotnische zandsteen. De naam is bij zwerfsteenliefhebbers voorbehouden aan helderrode, oranje rode of steenrode kwartsietische zandsteen. Ze zijn fijn- tot middelkorrelig, vaak gelaagd en soms voorzien van lichtkleurige vlekken, hoewel deze laatste meestal niet onder Dala zandstenen gerekend worden.

Dala-zandsteen vormt in de provincie Dalarne uitgebreide voorkomens. Een variëteit van Dala-zandsteen is Mangsboderna-zandsteen. Deze zandsteen wordt in groeven in Dalarne ontgonnen. Dit zandsteentype is niet egaal roodachtig, maar toont een afwisseling strepen, laagjes en banden die meer geelachtig wit van kleur zijn. Mangsboderna-zandsteen is fraai gelaagd.

Zandsteen met fossiele golfribbels

Zwerfstenen met fossiele golfribbels noemt men ook wel golfzandsteen. Langs onze stranden is de vorming van golfribbels door stromend water goed te bestuderen. Ribbelstructuren komen in een veelheid aan vormen voor. Zandribbels ontstaan ook op de bodem van rivieren en in zee.

Als twee media met een verschillende dichtheid over elkaar bewegen ontstaan golfstructuren. Water is een belangrijk medium waardoor golfribbels ontstaan. In zandverstuivingen, in duinen en vooral in woestijnen ontstaan zandribbels door wind. Op kleine schaal kunnen we fraaie windribbelpatronen ontdekken in drogend zand in zandgroeves. 

  Zandribbels in fossiele vorm komen we in zwerfstenen van zandsteen tegen. Ze zijn van alle tijden. Het is niet altijd mogelijk om zwerfstenen met fossiele golfribbels te dateren, hoewel de roodachtige kwartsietische zwerfsteen-typen wel van Precambrische (= Jotnische) ouderdom zullen zijn. 

Jotnische golfribbel-zandsteen - Zwerfsteen van Drouwen (Dr.)

Golfribbel-zandsteen - Zwerfsteen van Schoonoord (Dr.)

Terug