Vlammen-pegmatiet

Gidsgesteenten zijn zwerfstenen met specifieke kenmerken, waarvan het herkomstgebied in Scandinavië bekend is. Als groep vormen gidsgesteenten echter geen statisch geheel.  De lijst met gidsgesteenten verandert vrijwel ieder jaar. Soorten vallen af, andere worden toegevoegd. Zoals deze Vlammen-pegmatiet.

Vlammen-pegmatiet - Zwerfsteen van Mommark, Als (Dk.)

Oranje is vergruisde kaliveldspaat, de gele vlekken zijn van plagioklaas, ook vergruisd. De grijze en donkere strepen zijn uitgewalste kwartsen. Biotiet is wel aanwezig, maar nauwelijks zichtbaar.

Wat is een gidsgesteente?
Noordelijke gidsgesteenten worden vooral door granieten en porfieren bepaald, magmatische gesteenten dus. Momenteel zijn er meer dan 150 soorten bekend. De overige gesteentegroepen zijn sterk ondervertegenwoordigd. Sedimentaire en metamorfe zwerfstenen leveren bijzonder weinig gidsgesteenten, omdat deze weinig of geen vaste kenmerken bezitten of omdat ze op meerdere plaatsen in Scandinavië voorkomen.

Eén van de belangrijkste voorwaarden voor een gidsgesteente is dat het moedergesteente beperkt dient te zijn tot één gebied in Scandinavië en dat het areaal ook niet te groot mag zijn. Gidsgesteenten die hieraan voldoen kunnen we aanmerken als gidsgesteente ‘sensu stricto’ (in strikte zin). Daarnaast heb je ook typen die in een groter gebied voorkomen en daarnaast een heel verschillend uiterlijk kunnen bezitten. Rhombenporfier is hiervan een goed voorbeeld. Dit gesteente komt vooral voor in het Oslo-gebied in Noorwegen, maar is ook bekend uit Zuid-Noorwegen ten westen van het Oslo-gebied. Verder komt het gesteente ook voor in het noorden van Zuidwest-Zweden. Voor Rhomben-porfier is de toevoeging ‘sensu lato’ (in brede zin) van toepassing. Hebben we te maken met een Smalandporfier of dito graniet, dan zijn dit in feite geen gidsgesteenten, hoewel deze gesteenten nergens anders dan in de Zuid-Zweedse provincie Smaland voorkomen. In dit geval hebben we het over gidsgesteenten ‘sensu latiore’ ofwel in bredere zin.

Vlammen-pegmatiet een nieuw gidsgesteente

De laatste jaren zijn vooral uit Zweden een aantal nieuwe gidsgesteenten bekend geworden, waaronder enkele van metamorfe oorsprong. Eén ervan is Vlammen-pegmatiet. Hoewel de naam anders doet vermoeden, is Vlammen-pegmatiet een metamorf gesteente. Vlammen-pegmatiet oogt als een gneis. In de publicatie van Zandstra (1999) wordt dit nieuwe gidsgesteente in de appendix vermeld onder de naam ‘Gedeformeerde bonte pegmatiet’. Deze naam geeft de aard van het gesteente goed aan: kleurig, van oorsprong een pegmatiet, dat door tektonische druk in gneis is omgezet. Naast Vlammen-pegmatiet zijn in hetzelfde herkomstgebied tal van kleine voorkomens bekend van andere gedeformeerde pegmatieten. Deze wijken petrografisch duidelijk af van Vlammen-pegmatiet, hoewel er ook overeenkomsten zijn.

Vlammen-pegmatiet komt voor in het Zuidwest-Zweedse gneis-gebied, langs de westkust van de provincie Halland. Vanaf het schiereiland Kullaberg noordwaarts tot Varberg vormt deze gedeformeerde pegmatiet op talrijke plaatsen gangen in gneis. Met name bij de plaatsen Steninge, zuidoostelijk van Falkenberg , Båstad en verder bij Kullaberg zijn talrijke varianten van de Vlammen-pegmatiet ontsloten.

Hoezo metamorf?

Met Vlammen-pegmatiet is het een en ander gebeurd. Oorspronkelijk was het gesteente een grootkorrelige, kleurige pegmatiet, die smalle en bredere gangvoorkomens vormde in gneis. Ondanks deformatie zijn deze zwerfstenen niet moeilijk te herkennen. De hoofdmassa van het gesteente wordt ingenomen door oranjerode kaliveldspaat. Verder is geelwitte plagioklaas een duidelijk bestanddeel, vergezeld van grijze tot rookkleurige kwarts. De mineralen in Vlammen-pegmatiet zijn meer of minder parallel gerangschikt. Vooral de grijze kwarts is tot sliertenen smal lensvormige partijen uitgewalst. Kaliveldspaat en plagioklaas zijn vergruist. In onverweerde toestand toont het gesteente heldere, contrastrijke kleuren, in verweerde toestand zijn deze in meer of mindere mate verbleekt.

Tijdens de Zweeds-Noorse gebergtevorming van 1100 – 900 miljoen jaar geleden zijn op talrijke plaatsen in Halland gangen van pegmatiet door tektonische druk omgezet in golvend gestreepte (gevlamde) gneisachtige gesteenten. De kaliveldspaten zijn samen met de andere mineralen gedeformeerd en vergruisd, waarbij deze meer of minder evenwijdig aan elkaar, onregelmatige golvende partijen en slierten in het gesteente vormen. Het beeld van de gedeformeerde oranjerode kaliveldspaten en grijze kwartsen doet in de verte aan vlammen denken, vandaar de naam.

De Sveco-Noorse gebergtevorming omvat de oranje gebieden in Zuidwest-Zweden en in Zuid- en West-Noorwegen. Dit hooggebergte werd gevormd in het Precambrium en was de laatste grote gebergtevorming in het Precambrium op het Baltisch schild. 

Verdieping
Het gneisgebied met Vlammen-pegmatiet maakt deel uit van een groot complex metamorfe gesteenten, dat tijdens de Zweeds-Noorse gebergtevorming van 1100-850 miljoen jaar geleden is gedeformeerd. Het Baltisch schild in Scandinavië is gedurende het Precambrium langzaam groter geworden door een aantal opeenvolgende continentale plaatbotsingen. Enorme gesteentecomplexen werden hierbij tot gebergten opgeplooid en gemetamorfoseerd. Tijdens en na hun vorming waren de gebergten blootgesteld aan erosie, waarbij ze langzamerhand lager werden en tenslotte tot een golvende schiervlakte waren afgesleten. Het Baltisch schild was aan het eind van het Precambrium veranderd in een zwakgolvende vlakte (peneplain) met aan het oppervlak kristallijne gesteenten, die afkomstig waren uit de wortelzones van deze verdwenen gebergten.

Het ontstaan en vergaan van ketengebergten noemt men cycli of orogeneses. Op het Baltisch schild onderscheidt men een aantal opeenvolgende cycli, hoewel nog steeds niet helemaal duidelijk is hoeveel. Wel is gebleken dat het grootste deel van Zweden en Finland gevormd moet zijn tijdens de Svecokarelische gebergtevormingen van 2100-1750 miljoen jaar geleden.

Het oorspronkelijke gneiscomplex met Vlammen-pegmatiet in Zuidwest-Zweden dateert, samen met het gebied van Telemarken in Zuid-Noorwegen. ook uit de periode van het Svecokarelium. Deze oeroude gesteenten stonden tijdens de de Zweeds-Noorse gebergtevorming van 1100 tot 850 miljoen jaar geleden opnieuw onder tektonische druk, waarbij deze gedeformeerd en gemetamorfoseerd werden. Gedurende deze cyclus zijn op verschillende plaatsen in Zuidwest-Zweden en Zuid-Noorwegen granieten in het metamorfe grondgebergte geïntrudeerd. Bohuslän-graniet in Zuidwest-Zweden is in die tijd ontstaan. Met zijn 900 miljoen jaar is deze graniet, die ook als zwerfsteen niet erg zeldzaam is, de jongste graniet in Zweden.

Waar kunnen we zwerfstenen van Vlammen-pegmatiet verwachten?
Zwerfstenen van Vlammen-pegmatiet komen niet of nauwelijks voor op de Hondsrug in Oost-Drenthe en Groningen. West-Baltische zwerfstenen komen daar sowieso erg weinig voor. Meer kans hebben we elders in ons land in West-Baltische zwerfsteen- gezelschappen. Veel algemener worden ze gevonden in smeltwaterafzettingen in de omgeving van Werpeloh en Wippingen in het Duitse Emsland. Ook langs de steenstranden van de Oostzee in Duitsland en op de Deense eilanden zijn ze niet zeldzaam.

Hoe herkennen we vlammen-pegmatiet?
Hoewel een gesteentebeschrijving niet gemist kan worden, zeggen foto’s van Vlammen-pegmatieten vaak voldoende. Het is een makkelijk herkenbaar gesteente. Een bijzondere vondst van dit gidsgesteente ligt in de keientuin van het Hunebedcentrum in Borger. Met een oppervlak van bijna een vierkante meter is dit, voor zover bekend, de grootste zwerfsteen van dit nieuwe gidsgesteente in ons land. Het zwerfblok is gevonden bij Westdorp, tussen Borger en Schoonlo in Drenthe.

Vlammen-pegmatiet is van oorsprong een magmatische gesteente, dat verspreid langs de kust in Zuidwest-Zweden talloze brede en smallere gangen in gneisgesteente vormt. Het uiterlijk ervan kan nogal uiteen lopen. Kleinkorreliger typen wisselen af met grootkorrelige varianten. Het variabele uiterlijk blijkt ook uit zwerfsteenvondsten, waar nog bij komt dat de heldere kleuren van het gesteente door verwering vaak verbleken.

Vlammen-pegmatiet is van enige afstand te herkennen als een oranjerood met gele, lichtkleurige gneisgraniet. Het gneisachtige karakter wordt vooral veroorzaakt door de wijze waarop kwarts in het gesteente voorkomt. Het mineraal vormt onregelmatige uitgewalste aggregaten, golvende strepen en slierten. De kleur is grijs, grijsblauw tot rookkleurig. Oranje tot oranjerode kaliveldspaat maakt soms meer dan 90% van het gesteente uit, afgewisseld met onregelmatige partijen en vlekken van geelachtige plagioklaas. Van dichtbij valt op dat de minerale bestanddelen vergruisd zijn tot een mortel-achtige massa (=kataklase). Aan de kaliveldspaten is dit het duidelijkst te zien.

Verdieping
Kataklase (van het Griekse katáklasis = verbrokkelen) is een eenvoudige vorm van metamorfose, waarbij gesteenten in spannings- en schuifzones door tektonische druk deformeren. Hoewel metamorfose van gesteenten meestal een combinatie is van verhoogde temperatuur en druk, speelde bij de vorming van Vlammen-pegmatiet temperatuur geen belangrijke rol. Bij kataklase is sprake van een brosse deformatie van gesteenten, die tot verbrokkeling of vergruizing leidt van de minerale bestanddelen. De kristallen bezwijken onder de hoge druk. Gesteenten die op deze wijze ontstaan noemt men kataklasieten.

Vlammen-pegmatiet en schriftgraniet

Pegmatiet gaat vaak vergezeld van kleine of grotere partijen schriftgraniet. Bij deze laatste zijn kaliveldspaat en kwarts op een bijzondere wijze met elkaar vergroeid. Kwarts vormt op dwarsdoorsnede figuurtjes die sterk doen denken aan lettertekens. Bij Vlammen-pegmatiet was dit oorspronkelijk niet anders. Ook daarin komen partijen schriftgraniet voor, die in meerdere of mindere mate gedeformeerd werden. Hoewel deze schriftgranieten uit het kustgebied in Zuidwest-Zweden niet in publicaties vermeld of afgebeeld zijn, laten zwerfstenen ervan, zeker in gezelschap van vrij veel Vlammenpegmatieten en in de kleurtinten zoals deze gevonden worden, er geen twijfel over bestaan dat deze afkomstig zijn uit een van de gangvoorkomens van Vlammen-pegmatiet.

Vlammen-pegmatiet is al met al een makkelijk herkenbaar en ook vrij algemeen voorkomend gidsgesteente, dat als zwerfsteen vooral te vinden is in West-Baltische zwerfsteengezelschappen.