Syeniet lijkt sprekend op graniet. Het gesteente toont dezelfde kleuren en ook in korrelgrootte en structuur verschillen ze niet van elkaar. Wat is behalve de naam het verschil?

Kwarts maakt het verschil

Syeniet is een middel- tot grofkorrelig magmatisch dieptegesteente dat weinig of geen kwarts bevat. Meer nog dan graniet bestaat syeniet uit kaliveldspaat. Plagioklaas komt in wisselende hoeveelheden voor, maar doorgaans in een geringer percentage dan in graniet. Het gehalte bedraagt meestal minder dan 10%. Neemt het percentage plagioklaas toe dan gaat syeniet over in monzoniet.

Perthiet

Net als in graniet is plagioklaas in syeniet aanwezig als perthiet. Vrije plagioklaas is komt minder voor. Perthiet is een zeer fijne vergroeiing van kaliveldspaat en albiet, waarbij de lichtkleurige albiet heel fijne parallelle, ietwat onregelmatige verlopende lamellen vormt. Perthiet is weliswaar met het blote oog te zien, maar beter nog met een loep of onder een binoculair.

Larvikiet is een monzoniet

Monzoniet is in zwerfsteenkringen goeddeels onbekend. Toch komt het gesteente als zwerfsteen regelmatig voor, zij het dat zwerfsteenliefhebbers het ‘syeniet’ noemen. Larvikiet is een bekend blauwgrijs gidsgesteente uit het Oslo-gebied in Zuid-Noorwegen en is een monzoniet. In verweerde vorm is Larvikiet wit. Vooral op gepolijste vlakken toont het gesteente opvallend blauwwit oplichtende veldspaten. Larvikiet is om dit decoratieve ‘Schiller-effect’ bekend. Het gesteente wordt in groeven geëxploiteerd en over de hele wereld verscheept. Larvikiet heeft het uiterlijk van syeniet, maar het gesteente bevat globaal evenveel kaliveldspaat als plagioklaas, vandaar de naam monzoniet.  Graniet met deze veldspaatverhouding noemt men monzo-graniet.

Syeniet van Assoean is granodioriet

De Nijl bij Assoean (Aswan) in Egypte

Het gebergte op de achtergrond bestaat voornamelijk uit graniet. Vooral de rode granietvariëteiten waren vroeger gewild. Ook nu nog wordt in groeven bij Aswan graniet gewonnen, alhoewel de toepassing heel anders is dan vroeger. In gepolijste vormt maakt met er vloer- en wandtegels van. Ook voor ornamenten en aanrechten wordt het veel gebruikt.

De nabijheid van de Nijl was voor de Egyptenaren destijds van grote betekenis. Het afvoeren van grote granieten ornamenten ging per schip.

In één van de granietgroeven bij Aswan ligt een onvoltooide obelisk. De mensen die er op staan geven een indruk van de grootte van het object. Het geschatte gewicht van de obelisk bedraagt ongeveer 1160 ton! De obelisk is onvoltooid gebleven, omdat in het gesteente scheuren optraden. 

Naast obelisken en andere ornamenten haalde men uit de granietgroeven rond het oude Syene veel bouwblokken. Veel rode en donkergrijze granietblokken in de pyramiden en in tempels bij Giza komen hier vandaan.

Gewone syeniet bevat net als graniet donkere mineralen. Vaak is dit biotiet, maar meer nog dan in graniet gaat dit glimmermineraal in syeniet vergezeld van hoornblende of het groenzwarte omzettingsproduct ervan, chloriet. In sommige syenieten, vooral die uit het Oslo-gebied in Zuid-Noorwegen, komt ook pyroxeen (augiet) voor, naast titaniet en veldspaatvervangers. Uit het Oslo-gebied komen trouwens meer bijzondere syenieten. Deze zijn, zij het zeldzaam, ook als zwerfsteen te vinden. Het begrip ‘veldspaatvervanger’ speelt in Oslo-syenieten een belangrijke rol. Dit begrip wordt bij de bespreking van Oslo-syenieten, verderop in dit hoofdstuk, uitgelegd.

Syeniet voorkomens in de aardkorst

Syeniet vormt doorgaans kleine voorkomens. Ook in het herkomstgebied van onze zwerfstenen in Scandinavië, liggen de voorkomens van syeniet erg verspreid. Ook hier zijn de voorkomens klein en bovendien niet talrijk. Syeniet komt gewoonlijk voor samen met andere dieptegesteenten. Vaak is dit graniet, waar het voorkomens vormt aan de randen van grote graniet-intrusies. Daarnaast vormt het gesteente ook zelfstandige voorkomens in de aardkorst. Het kan namelijk langs verschillende wegen en op verschillende manieren ontstaan, als gevolg van gecompliceerde differentiatie- en assimilatieprocessen. Vaak is niet precies aan te geven hoe deze processen in de aardkorst zijn verlopen.

Syeniet en graniet

Het voorkomen van syeniet in samenhang met graniet is eveneens bijzonder. Beide gesteenten verschillen in chemische samenstelling en vooral in het percentage vrije kwarts. Bij het ontstaan van syeniet als randfacies van graniet moeten langs chemische weg stoffen zijn afgevoerd en aangevoerd. Vooral silica (SiO₂₎ speelt hierbij een rol. Graniet bevat een hoog percentage silica. Het is er zelfs aan oververzadigd. Reden waarom in graniet vrije kwarts aanwezig is en in syeniet niet of nauwelijks. Om syeniet te vormen zou een grote hoeveelheid silica moeten worden afgevoerd, terwijl stoffen als magnesium, ijzer, mangaan, kalk en natrium moeten zijn aangevoerd. Dit alles kan plaatsvinden als bij de vorming van syeniet delen van het omringende gesteente opsmelten, waarbij bestanddelen in het granietmagma worden opgenomen. De samenstelling van het magma verandert hierdoor. Het teveel aan silica in graniet wordt gebruikt bij de vorming van andere mineralen die in syeniet voorkomen. Het opsmelten van omringend gesteente is niet altijd noodzakelijk. Ook door diffusie kunnen bestanddelen uit het omgevende gesteente naar het magma migreren en omgekeerd, waardoor dit in zekere zin ‘vervuilt’. Deze processen noemt men respectievelijk assimilatie en metasomatose.

Metasomatose

Dit is een vorm van metamorfose waarbij de samenstelling van gesteenten verandert. Stoffen worden aangevoerd en afgevoerd, waardoor de mineralen van samenstelling veranderen of zelfs geheel worden afgebroken. Dit vindt plaats in vaste toestand.

Gesteenten zijn opgebouwd uit kristallen van mineralen, meestal twee of meer soorten. Deze kristallen zijn hecht met elkaar verbonden. Onder normale omstandigheden zijn gesteenten stabiel. Desondanks kunnen op diepere niveaus in de aardkorst bij een verhoogde temperatuur water en/of andere vluchtige stoffen en ook gassen via microporiën in het gesteente doordringen. In deze hydrothermale vloeistoffen zijn elementen of stoffen opgelost. Het gevolg is dat in sommige mineralen elementen  worden opgelost en afgevoerd of aangerijkt. 

Metasomatose is een bijzonder gecompliceerd proces, waarbij uit het oorspronkelijke gesteente een totaal ander gesteente ontstaat. Vaak is de verandering zo ingrijpend dat niet bepaald kan worden wat het oorspronkelijke gesteente was. Duidelijk is wel dat graniet plaatselijk kan overgaan in een gesteente dat in veel opzichten op syeniet lijkt. 

Albiet-syeniet

Het komt geregeld voor dat verzamelaars vondsten van albiet-syeniet melden.  Het zijn niet de meest voorkomende zwerfsteensoorten, maar zowel in West- als in Oost-Baltische zwerfsteengezelschappen worden albiet-syenieten regelmatig gevonden. Het zijn vaak grof- tot grootkorrelige, soms ook porfierische gesteenten, die door een omzettingsproces (metasomatose)uit graniet zijn ontstaan.

In zwerfsteenopzicht vormen deze albiet-syenieten een bijzondere groep gesteenten. Zwerfstenen zijn door verwering aan de buitenzijde opmerkelijk licht van kleur, soms zelfs geheel wit. Het gesteente toont overigens veel overeenkomst met graniet. Kwarts ontbreekt of het is slechts in een gering percentage aanwezig. Veldspaat is het belangrijkste bestanddeel. Bijzonder is dat het geen kaliveldspaat betreft, maar plagioklaas. Op het breukvlak is dit mineraal troebel roomwit, grijs, rose, oranje of meer roodachtig. Op het breukvlak spiegelen de splijtvlakken opmerkelijk zwakker dan bij kaliveldspaat.

De witte verweringskleur, de aanwezige tweelingstreping, de matte glans en de kleur van de veldspaat op het breukvlak maakt dat we hier hoogstwaarschijnlijk met albiet te maken hebben, hoewel dit macroscopisch niet met zekerheid te zeggen valt. Kaliveldspaat komt slechts in een gering percentage voor, maar is dikwijls ook afwezig.  

De aanwezigheid van kleine verspreid voorkomende aggregaten van grasgroene epidoot en donkergroene chloriet, vergezeld van wat magnetiet maakt duidelijk dat we hier niet met normale stollingsgesteenten te maken hebben. Deze albiet-syenieten zijn door af- en aanvoer van stoffen via microporiën langs hydrothermale weg ontstaan. Het oorspronkelijke gesteente was ongetwijfeld graniet. Albiet-syeniet is in feite dus metamorf. Voorkomens in Scandinavië van dit gesteente zijn tot dusver niet bekend. Mogelijk vormen ze op verschillende plaatsen zeer kleine voorkomens in of aan de randen van graniet.

Voorbeelden van zwerfstenen van albiet-syeniet

Zweedse Helsinkiet

Een zwerfsteentype dat al sinds jaar en dag bij verzamelaars bekend staat onder de naam Zweedse Helsinkiet, is net als abiet-syeniet een syenietisch gesteente dat door metasomatose is ontstaan. Zweedse Helsinkiet is door zijn kleurcombinatie rood (kaliveldspaat) en groen (epidoot) een bijzonder aantrekkelijk gesteente. Sommige vormen worden ook wel unakiet genoemd, naar het voorkomen in de Unakas Mountains in Noord-Carolina in de USA. Zweedse Helsinkiet heeft het uiterlijk van een (porfierisch) magmatisch gesteente, dat door zijn rijkdom aan kaliveldspaat en het ontbreken van kwarts aan syeniet doet denken.

Hoofdbestanddeel in de meeste Zweedse Helsinkieten is rode kaliveldspaat. Groene epidoot vult de ruimten tussen de veldspaten op, vaak in gezelschap van zwartgroene chloriet, biotiet en enige magnetiet. Pistache groene epidoot vormt fijnkristallijne aggregaten tussen de veldspaten. Soms is het fraai radiaalstralig. Epidoot is hydrothermaal door omzetting uit plagioklaas ontstaan. Dit mineraal ontbreekt dan ook vrijwel volledig. Kaliveldspaat bleef onaangetast. Kwarts komt soms voor, maar ontbreekt vaak geheel. Omdat Zweedse Helsinkiet lokaal op alle mogelijke plaatsen in het Zweeds/Finse grondgebergte kleine voorkomens vormt, hoeft het niet te verbazen dat de variatie onder zwerfstenen bijzonder groot is. Niet zelden hebben we met roodgroene kataklasieten te maken.  

Voorbeelden van zwerfstenen van Zweedse Helsinkiet

Magma-differentiatie

Syeniet ontstaat ook door magma-differentiatie. Dit is een proces dat optreedt als de temperatuur van magma daalt en kristallisatie begint. De meeste magma’s vormen een soort vloeibare brij van gesmolten gesteente en kristallen. Compacte, zwaardere kristallen van ijzer- en magnesiumrijke mineralen zakken naar de bodem van het magma-reservoir, terwijl lichtere mineralen, afhankelijk van hun soortelijke massa, in het magma omhoog stijgen en hogerop in het reservoir lagen boven elkaar vormen. Magma-differentiatie treedt vooral op bij basische, basaltische magma’s. Dit type magma bezit een vrij lage viscositeit, waardoor kristallen makkelijker kunnen migreren. Na kristallisatie van het magma zijn in het magmareservoir een aantal gesteentesoorten ontstaan, waaronder syeniet, die in samenstelling van elkaar verschillen en min of meer laagsgewijs boven elkaar liggen.

Verder komen syenieten voor in riftgebieden, vooral de meer exotische typen. Dit zijn plaatsen in de aardkorst waar, door spanningen, diep reikende breuksystemen zijn ontstaan, waarlangs repen aardkorst naar onderen wegzakken. Bij het plutonisme en vulkanisme dat hierbij optreedt, ontstaan gesteenten met een bijzondere samenstelling, waaronder een reeks bijzondere syenieten. Deze onderscheiden zich van normale syenieten door hun afwijkende mineralogische samenstelling. 

Voorbeelden van zwerfsteen-syenieten en syenietporfieren uit het Oslo-gebied in Noorwegen

Syeniet als zwerfsteen

Zwerfstenen van syeniet zijn zeldzaam. In het Hondsruggebied komen ze bijzonder weinig voor. Dit ligt aan het herkomstgebied van de zwerfstenen daar. Syeniet-gesteenten komen in het Noord-Balticum (Finland, Noord-Zweden en de Botnische Golf) bijzonder weinig voor. In West-Drenthe en in Friesland komen syenieten iets vaker voor. Zwerfstenen in deze gebieden stammen voornamelijk uit Midden- en Zuid-Zweden en voor een klein deel uit Zuid-Noorwegen. Uit deze streken zijn meer syenieten te verwachten.

Voorbeelden van zwerfstenen van syeniet

Syeniet - Zwerfsteen van Walchum (Dld.)

Opvallend in deze steen is het hoge percentage geelachtige plagioklaas. De grote grijsrode kristallen zijn eerstelingen van kaliveldspaat. Het zwarte bestanddeel wordt gevormd door aggregaten van biotiet, hoornblende. Deze zijn deels omgezet in zwartgroene chloriet. Dit gesteente is zonder twijfel door stofuitwisseling hydrothermaal uit graniet ontstaan.

Kwarts-syeniet (monzoniet) - Zwerfsteen van Borger (Dr.)

In deze zwerfsteen is meer dan 5% kwarts aanwezig, vandaar de naam kwarts-syeniet. Verder valt op dat het gehalte aan plagioklaas relatief hoog is. Het percentage aan vrije plagioklaas is hoger dan kaliveldspaat. In feite spreken we dan niet langer van syeniet, maar van monzoniet. Omdat deze gesteentenaam in de zwerfsteenwereld grotendeels onbekend is, wordt het gesteente hier toch syeniet genoemd. 

Vaggeryd-syeniet

Vaggeryd-syeniet vormt bij de plaats Vaggeryd, zuidelijk van Jönköping in Zuid-Zweden. een aantal kleine kleine voorkomens. Deze zijn gebonden aan een imposante, ongeveer 30 km brede verschuivingszone (Protoginzone). Gesteenten in deze breukzone zijn gedeformeerd. De breukzone loopt in een boogvormige lijn van de Zweeds/Noorse grens bij Trysil tot in Skane in Zuid-Zweden. De breukzone markeert een zeer oude botsing tussen twee continentale aardkorstplaten. Ten oosten daarvan liggen zeer oude gesteenten van de Svecofenniden. Aardkorstgesteenten westelijk van de breukzone zijn met een ouderdom van 1200 miljoen jaar een stuk jonger. Door de kracht van de botsing van beide aardkorstplaten zijn gesteenten weswtelijk van de zone enige kilometers opgeheven ten opzichte van gesteenten oostelijk daarrvan. De graad van metamorfose van de gesteenten neemt van het oosten naar het westen sterk toe. 

Vaggeryd-syeniet is meestal zeer grofkorrelig en is vaak gedeformeerd, zelden gneisachtig. Het gesteente is Kwarts, indien aanwezigen is door deformatie suikerkorrelig. Op het breukvlak vallen talrijke onregelmatige zwarte vlekken op van donkere mineralen. Door verwering laten deze meer of minder diepe putten na in het oppervlak.

Voorbeelden van zwerfstenen van Väggeryd-syeniet

Vaggeryd-syeniet - Zwerfsteen van Langö, Hindsholm (Dk)

Porfierische Vaggeryd-syeniet

Het syenietvoorkomen van Väggeryd in Zuid-Zweden heeft ook een afwijkend zwerfsteentype geleverd dat in de verte aan rhombenporfier herinnert. Het gesteente vormt een randfacies van de syeniet. Deze porfierische vorm van Väggeryd-syeniet bevat rhombische en spoelvormige veldspaat-eerstelingen. Sommige typen herinneren daardoor aan rhombenporfier. 

Voorbeelden van zwerfstenen van porfierische Väggeryd-syeniet

Syenieten uit het Oslo-gebied

Syenieten uit het Oslo-gebied in Zuid-Noorwegen hebben bij zwerfsteenverzamelaars een bijzondere klank. Niet alleen zijn zwerfstenen uit Noorwegen in ons land zeldzaam, sommige zijn zelfs zeer zeldzaam, ze hebben dikwijls ook een eigen uiterlijk en bezitten een bijzondere samenstelling.

Het voor zwerfsteenliefhebbers interessante Oslo-gebied met zijn tientallen granieten, syenieten en vulkanieten is op de kaart rood omlijnd

De Oslo-slenk in Zuid-Noorwegen

Geboorteplaats van heel bijzondere gesteenten

Het Oslo-gebied in Zuid-Noorwegen, met de stad Oslo min of meer in het centrum, is onderdeel van een oude slenk ofwel een riftzone. Het is een betrekkelijk klein gebied van ongeveer 220 km lang en maximaal 60 km breed. Langs diep reikende breuken, zijn trapsgewijs smalle repen aardkorst weggezakt tijdens het Laat-Carboon en het Perm.

De Oslo-slenk in Zuid-Noorwegen is vanaf het Laat-Carboon tot ver in het Perm opgevuld met een groot aantal  vulkanieten. In een later stadium van de ontwikkeling kristalliseerden in magmareservoirs een aantal dieptegesteenten, zoals Larvikiet, Nordmarkiet en Ekeriet (=graniet) 

Ontstaan van de Oslo-slenk

Het ontstaan van de Oslo-slenk, samen met vergelijkbare gebieden in Europa, vormde de nasleep van de Laat-Carbonische Variscische gebergtevorming. Door plaatbotsingen ontstonden op tal van plaatsen in Europa gebergten. Het Zwarte Woud, de Vogezen, het Fichtelgebergte, het Ertsgebergte en andere middelgebergten dateren uit die tijd. Sinds hun ontstaan zijn deze hooggebergten afgesleten tot heuvelachtige rompgebergten. De krachten die bij plaatbotsingen optraden veroorzaakten rekspanningen in de aardkorst. In Zuid-Noorwegen ontstond hierdoor een smalle riftzone met breuken. De breuken in de slenk snijden door de hele aardkorst tot in de onderliggende mantel, op meer dan 30km diepte. Zonder verder op details in te gaan blijkt dat de daling in het noorden van de Oslo-slenk ca. 1000m heeft bedragen, in het zuiden oplopend tot bijna 3000m. De bodemdaling werd voor het grootste gedeelte gecompenseerd door opvulling met vulkanische gesteenten.

De aardkorstverdunning, die het gevolg was van rekverschijnselen in de breukzone, was de directe oorzaak dat delen van de onderliggende mantel begonnen te smelten. Het basaltisch magma dat hierbij ontstond, verzamelde zich in grote magmakamers op ruim 30km diepte langs de MOHO-grens. De hoge temperatuur van het magma (ca. 1300^oC) was oorzaak dat gesteenten uit de onderste aardkorst opsmolten. Het gesmolten aardkorstmateriaal werd deels door het basaltische stammagma opgenomen, waardoor dit van samenstelling veranderde.

Door rekverschijnselen in de riftzone in het Oslo-gebied ontstond in het Laat-Carboon een reeks diep reikende breuken, waarlangs repen aardkorst naar onderen wegzakten. Tektonische rek veroorzaakte ter plaatse een verdunning van de aardkorst, waardoor gesteenten in de onderliggende mantel begonnen op te welven en deels ook te smelten. Het magma dat hierbij ontstond smolt vervolgens gesteenten uit de onderste aardkorst op en verzamelde zich op een hoger niveau in de aardkorst in verschillende magmakamers. Van hieruit steeg het magma langs breuken omhoog tot aan het aardoppervlak. Via spleeterupties zijn op deze wijze enorme hoeveelheden basalt en rhombenporfier periodiek over het aardoppervlak uitgevloeid.

Rhombenporfier vormt uitgestrekte lava-dekken in de Oslo-slenk

De ontwikkeling van het riftsysteem in Noorwegen valt uiteen in drie fasen. De eerste fase begon al in het Laat-Carboon. Vulkanische uitbarstingen produceerden langs spleeterupties grote hoeveelheden basaltlava. Deze vormden plateaubasalten. Rhombenporfieren en het syenietisch dieptegesteente Larvikiet, vormden samen met de verwante lardaliet en andere nefelien-syenieten, een tweede fase. Deze fase vond plaats na de vorming van plateaubasalten in het Laat-Carboon. Er is toen, ook langs spleeterupties, gigantisch veel rhombenporfierlava geproduceerd. De lava kon door zijn bijzondere gehalte aan fluor vrij makkelijk over het vlak golvende landschap uitvloeien. Tijdens achtereenvolgende vulkanische fasen zijn tientallen rhombenporfierdekken gevormd, elk met zijn kenmerken.

Spleeteruptie van basaltlava op Hawaï

Door de dunvloeibaarheid van de lava kan opgelost gas makkelijk ontwijken. Erupties als hierboven leveren een fantastisch schouwspel op van soms kilometers lange, vurige lava-fonteinen, waarbij lava tientallen tot enige honderden meters omhoog geworpen wordt. Zo ongeveer moeten we ons ook het uitvloeien van rhombenporfiermagma in het Oslo-gebied in de Perm-periode voorstellen.

Voorbeelden van zwerfstenen van rhombenporfier

Aflopend vulkanisme in de Oslo-slenk

De slotfase van het riftvulkanisme in het Oslo-gebied wordt gemarkeerd door de vorming van een groot aantal centrale eruptiepunten. Deze groeiden uit tot imposante stratovulkanen. Het silicarijke magma dat toen uitgestoten werd, was aanleiding tot zeer explosieve uitbarstingen. Uit de afzettingen van begeleidende pyroklastische stromen zijn destijds tal van ignimbrieten gevormd. Door het instorten van de magmareservoirs onder het vulkaanlichaam ontstonden vervolgens grote caldera’s, waarin naderhand verdere verzakkingen plaats vonden. Het gevolg hiervan was dat magma langs de ringvormige breuken in de caldera’s naar boven kon opdringen. De karakteristieke inzakkingsstructuren met hun ringvormige intrusies noemt men cauldrons. Afhankelijk van de samenstelling van het magma van de intrusies komen in deze cauldrons gesteenten voor als basalt, ignimbriet, rhombenporfier, syenietporfier, syeniet en zelfs graniet (Ekeriet).

De rekspanningen in de Oslo riftzone doofden in het Vroeg-Trias uit. Hiermee kwam een eind aan het bij tijden spectaculaire vulkanisme in het Oslogebied. Sindsdien verkeert het gebied in rust en kon erosie zijn werk doen. Dit heeft het bestaande vulkanische reliëf vergaand aangetast. Van de indrukwekkende vulkanen die het landschap vroeger sierden is in het Noorse landschap niets meer te zien. Alleen een reeks gesteenten die hiermee verband houdt, ligt nog aan het aardoppervlak.

Dieptegesteenten in het Oslo-gebied

Op diepere niveaus in de riftzone zijn in en vanuit grote magmareservoirs tal van plutonieten (=dieptegesteenten) en ganggesteenten ontstaan. Door assimilatie van onder meer omringende kalkgesteenten, veranderde de samenstelling van het magma plaatselijk. Dit gaf aanleiding tot de vorming van een uiteenlopende reeks verschillende dieptegesteenten, waaronder granieten, syenieten, monzonieten en nefelien-syenieten. Deze laatste hebben als kenmerk dat het gesteente naast kaliveldspaat mineralen bevat die bekend staan als veldspaatvervangers. Deze noemt men in de geologie foïden. Het mineraal nefelien is zo’n foïd of veldspaatvervanger. Larvikiet, Lardaliet, Foyaiet, en meer korrelige soorten bevatten meer of minder nefelien. Door erosie liggen deze syenieten in het Oslo-gebied op verschillende plaatsen aan het aardoppervlak.

Verdieping

Veldspaatvervangers ofwel foïden

De chemische samenstelling van magma is bepalend voor de gesteenten die na kristallisatie ontstaan. Kiezelzuur ofwel silica (SiO₂) is een zeer belangrijk bestanddeel. Bij de vorming van kristallen vormt het samen met een aantal andere elementen karakteristieke verbindingen. Mineralen die hieruit ontstaan noemt men silicaten. Kaliveldspaat, biotiet en hoornblende zijn veel voorkomende silicaten, evenals plagioklaas, granaat en muscoviet.

Nefelien-syeniet - Zwerfsteen van Werpeloh Dld.)

Nefelien-syeniet is aan SiO2 onderverzadigd. Bevat magma te weinig SiO2 om alle veldspaten te vormen, dan vormen zich zogenoemde veldspaatvervangers. Deze noemt men foïden. Het mineraal nefelien is een foïd. Nefelien verweert snel. Het laat aan de buitenzijde van zwerfstenen putten na, die deels gevuld zijn met geelachtige of bruine verweringsresten van het mineraal. Nefelien-syeniet noemt men in de geologie foïd-syeniet. 

Als magma verzadigd is aan silica, ontstaan daaruit kwartsvrije gesteenten, zoals syeniet. Is het aan kiezelzuur oververzadigd, dan blijft er naast de vorming van silicaten voldoende silica over om zelf kristallen te vormen. Deze herkennen wij als vrije kwarts. Graniet met zijn overmaat aan kwarts is gevormd uit magma dat aan silica oververzadigd was.

Magma kan ook onderverzadigd zijn aan kiezelzuur. Bij kristallisatie zal alle beschikbare silica (SiO2) gebruikt worden voor de vorming van veldspaat, biotiet, hoornblende en dergelijke, maar er is te weinig aanwezig om alle veldspaten te vormen. Er ontstaan kristallen van onderverzadigde veldspaten. Men noemt deze veldspaatvervangers ofwel foïden.

Een heel bekend type veldspaatvervanger is het mineraal nefelien. Dit mineraal komt regelmatig voor in sommige basaltgesteenten en ook in sommige syenieten. Nefelien verweert snel, waardoor het bij sterk verweerde zwerfstenen putten in het oppervlak na laat. Op het verse breukvlak kleurt nefelien rookbruin of grijsbruin. Het glanst enigszins spekachtig.

Larvikiet

De aanwezigheid van veldspaatvervangers als nefelien heeft belangrijke consequenties voor gesteenten. Kwarts en nefelien komen nooit samen in hetzelfde gesteente voor. Beide mineralen sluiten elkaar uit. In het Oslo-gebied in Zuid-Noorwegen komen talrijke nefelien-syenieten voor. Het zijn meest licht- tot donkergrijze gesteenten, soms ook blauw- of roodachtig, in een enkel geval zelfs groenzwart. In ons land zijn hiervan zwerfstenen gevonden. De bekendste nefelien-syenieten zijn Lardaliet en Foyaiet.

Lardaliet

Foyaiet (nefelien-syeniet)

Overige nefeliensyenieten

Larvikiet wereldberoemd als natuursteen

Een heel bekende ‘syeniet’ is Larvikiet. Feitelijk is Larvikiet geen syeniet maar een op syeniet gelijkende monzoniet. Sommige varianten van dit gesteente tonen een prachtige blauwwitgroene schittering (=Schillerisatie ofwel Schiller-effect), veroorzaakt door lichtverstrooiing in de veldspaten. Het gesteente wordt onder de naam 'labrador' veel als natuursteen toegepast. In het Oslo-gebied wordt Larvikiet op verschillende plaatsen in grote steengroeven gewonnen. Elk type wordt verhandeld onder een eigen handelsnaam.

Larvikiet bezit in het zuidelijke deel van het Oslo-gebied zijn grootste verbreiding. Ondanks het gelijkmatige uiterlijk, zijn van dit gesteente talloze structuur- en kleurvariëteiten bekend, zelfs steen- en diep bruinrode. Bekend is ook dat het iriserende effect van de veldspaten verschillend is. In sommige larvikiet-typen ontbreekt het 'Schiller-effect'. 

Pulaskiet, Nordmarkiet en Ekeriet

Naast volkomen kwartsvrije syenieten zijn uit het Oslo-gebied zijn ook kwartshoudende tot kwartsrijke syenieten bekend. Een voorbeeld van een kwartshoudende syeniet is Nordmarkiet. De kwartsvrije vorm wordt in zwerfsteenkringen wel ‘Pulaskiet’ genoemd. Nordmarkiet komt in het Oslo-gebied op verschillende plaatsen voor. Het gevolg hiervan is dat van dit gesteente talloze varianten voorkomen. Vrijwel nergens zijn scherpe grenzen tussen de verschillende typen te trekken. Dit geldt overigens ook voor de meest andere Oslo-syenieten. Nordmarkiet gaat bij toename van het percentage kwarts onmerkbaar over in graniet (Ekeriet). Hetzelfde zien we bij Lardaliet, een grootkorrelige nefelien-syeniet, die overgangen naar Larvikiet laat zien.

Terug