Zwerfsteenstromatoporen zijn in ons land voornamelijk van noordelijke herkomst. Ze komen in twee duidelijk van elkaar gescheiden vondstgroepen voor: in verkiezelde vorm in het grind van Vroeg-Pleistocene rivier-afzettingen, merendeels in het oosten en noordoosten van ons land en als kalksteenfossiel in keileemafzettingen uit de Saale-ijstijd. 

In zwaar verkiezelde toestand komen stromatoporen als zogenoemde 'lavendelblauwe verkiezelingen', samen een reeks andere voornamelijk Ordovicische verkiezelde fossielen voor in uitgehord grind in zandzuigerijen in Noord- en Oost-Nederland.  

Zwerfsteenvondsten van lavendelblauw verkiezelde stromatoporen

Zwaar verkiezelde lavendelblauwe stromatopoor - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.)

Van de zijkant gezien toont deze paddestoelvormige stromatopoor een grof gelaagde bouw. De onderbrekingen zijn het gevolg van het afsterven van grote delen van het weefseloppervlak van de spons. Het sponsweefsel lag als een dunne gelei-achtige laag over het kalkskelet. Weefsel-afsterving bij stromatoporen en ook bij tabulate koralen en trepostomate bryozoën is een veel voorkomend verschijnsel. Vanuit de nog levende delen op het oppervlak, heeft het sponsorganisme afgestorven delen opnieuw gekoloniseerd. De structuur van deze stromatopoor komt overeen met die van Pachystylostroma.

Vroeg-Pleistocene zanden van de Eridanos

De zandafzettingen waar deze fossielen als grindstenen in voorkomen, zijn door Vroeg- en Midden-Pleistocene rivieren voornamelijk in het midden- en noorden van ons land  afgezet. Vooral de Vroeg-Pleistocene oerrivier Eridanos en zijrivieren hebben veel sediment uit het noorden van Scandinavië en het noordwesten van Rusland naar ons land vervoerd. Echter, het voorkomen van lavendelblauwe verkiezelingen in zowel Vroeg- als Midden-Pleistocene rivierafzettingen maakt duidelijk, dat zeker een deel ervan geremanieerd moeten zijn. Dit wil zeggen dat deze fossielen één of meerdere keren door rivierwater zijn verspoeld en elders weer afgezet. 

Lavendelblauwe verkiezelde fossielen zijn al vanaf het Mioceen, samen met een grote hoeveelheid kwartszand en grind, door rivieren uit Scandinavië en het noordoosten van het huidige Rusland zuidwaarts getransporteerd. In Miocene bruinkoolzanden in de Lausitz, in het oosten Duitsland, komen ze al voor. Het bekendst en ook in grootste sortering worden lavendelblauwe verkiezelingen gevonden in Pliocene 'Kaolinzanden' in het noorden van Duitsland.

Jarenlang werden in zandgroeven en op de stranden op het Duitse eiland Sylt veel verkiezelde fossielen gevonden. Ook op een aantal andere locaties in Noord-Duitsland zijn lavendelblauwe verkiezelingen gevonden. Geërodeerd en verspoeld komen deze verkiezelingen in vrij grote aantallen voor in smeltwaterzanden uit de Elster-ijstijd. De inmiddels gesloten zandzuigerij bij het Nije Hemelriek bij Gasselte in Drenthe stond er om bekend. Ook elders op de Hondsrug en in smeltwaterzanden (Sandr) in het Emsland in Duitsland komen ze in sterk beschadigde toestand regelmatig voor. 

De harde, chemisch robuuste verkiezelingsvorm heeft er voor gezorgd dat lavendelblauw verkiezelde fossielen de slijtageslag naar ons land hebben overleefd. Bij sommige tabulate koralen en stromatoporen is zelfs de oorspronkelijke kolonievorm bij deze fossielen bewaard gebleven.

De verkiezelde fossielen zijn variabel van kleur, van bijna wit, grijs, blauwgrijs tot bijna zwart. In de meeste gevallen zijn de fossielen beschadigd en sterk afgerold. Meestal worden koloniefragmenten gevonden, afkomstig van sterk verkiezelde buitendelen van oorspronkelijk grotere koraal- en stromatoporenkolonies.

Is het determineren van verkiezelde tabulate koralen niet makkelijk, het herkennen van van verkiezelde stromatoporen is nog een slag moeilijker. Door de sterke verkiezeling zijn bij deze fossielen veel details verloren gegaan. 

Zwerfsteenvondsten van lavendelblauw verkiezelde stromatoporen

Uit vondsten blijkt dat het verkiezelingsproces zich bij deze fossielen al moet hebben voltrokken in de kalksteenpakketten, waarin ze voorkwamen. Bij verwering van deze kalksteenafzettingen, vooral tijdens het Krijt en het Tertiair, bleven de verkiezelde stromatoporen als verkiezeld residu over. Doordat ze uit silica bestaan zijn deze verkiezelde fossielen chemisch zeer resistent. Vervolgens maakten de verkiezelingen fossielen jaren deel uit van een dik verweringsdek, dat grote delen van Noord-Scandinavië en aangrenzend Rusland bedekte. Dit verweringsdek is chemisch sterk verweerd waardoor vrijwel uitsluitend verkiezelingen, kwartsgrind en dito zand overbleven.

Zwerfsteenvondsten van lavendelblauw verkiezelde stromatoporen

Door het gemis aan duidelijk herkenbare skeletstructuren zijn de sterk verkiezelde lavendelblauwe stromatoporen bij verzamelaars niet populair. Toch loont het de moeite de vondsten meer nauwgezet te bekijken. Hierbij is een loep vaak niet voldoende. Met een binoculair zijn sterkere vergrotingen mogelijk. De fijne skeletstructuren zijn dan beter zichtbaar. Ecclimadictyon en Clathrodictyon zijn veel voorkomende soorten in het Pleistocene grindgezelschap.

Zwerfsteenvondsten van mogelijke stromatoporomorfen uit het Mesozoïcum

Kalksteenstromatoporen

Stromatoporen zijn als kalkzwerfsteen talrijk in keileemafzettingen in Noord-Nederland te vinden. Ook het sortiment is groter als onder lavendelblauwe verkiezelingen. Ze zijn vooral bekend van de noordelijke Hondsrug, bij Groningen en Haren. In de keileem daar zijn het zeer veel voorkomende fossielen. Ook in de kalkrijke keileem bij Gieten en in Emmen zijn talrijke stromatoporen gevonden.

Zwerfsteenvondsten van kalksteen-stromatoporen

In kalkige toestand zijn stromatoporen aan hun compacte, knollige vorm en aan hun egaal witte, geelachtige tot bruine kleur te herkennen. Het zijn dichte, harde kalkstenen, die op het breukvlak een ietwat spekachtige of vettige glans vertonen. In verweerde toestand kleuren ze wit en valt vooral de concentrisch gelaagde skeletstructuur op. De meeste vondsten tonen echter weinig tekening. Alleen als ze nat zijn valt aan de kalkstenen soms een vaag zichtbare, zeer fijne rechthoekige maasstructuur te herkennen. Geen kenmerken dus die borg staan voor een vlotte herkenning.

Bij graafwerkzaamheden in de Hondsrug bij Gieten kwamen onverwacht zeer dikke keileemafzettingen aan het licht. De dikte bedroeg minimaal 7 meter. De keileem bevatte talrijke Ordovicische en Silurische kalkstenen, waaronder veel stromatoporen. Sommige stromatoporen vertonen karstverschijnselen, veroorzaakt door de oplossende werking van langzaam doorsijpelend regenwater. Deze grillig gevormde zwerfsteen is een restant van een grote zwerfsteen van de stromatopoor Densastroma.

Oorsprongsgebied van kalkige zwerfsteen-stromatoporen

Zwerfsteenstromatoporen zijn per definitie losse objecten. De kalkafzettingen waaruit ze  afkomstig zijn, bestaan (deels) niet meer. Wel is duidelijk dat veruit de meeste zwerfsteen-stromatoporen uit het Oostzeegebied komen, grofweg tussen het Zweedse eiland Gotland en het vasteland van Estland. De fossiele skeletten zijn van Ordovicische en Silurische ouderdom, maar onbekend is uit welke lagen de hier gevonden fossielen precies stammen.

De eilanden Saaremaa, Hiiumaa en Vormsi, voor de kust van het vasteland van Estland, bestaan in zijn geheel uit kalksteen. Op Saaremaa en Vormsi komen uitsluitend Silurische afzettingen voor. Het noordelijke deel van Hiiumaa bestaat uit Ordovicische kalksteenafzettingen.

Vooral de Silurische afzettingen op de Oostzee-eilanden Gotland, Saaremaa en Hiiumaa zijn bijzonder rijk aan stromatoporen. Afhankelijk van het type afzetting tonen ze uiteenlopende vormen: afgeplat, halfbolvormig, peervormig tot konisch in mergelige afzettingen. In rifkalken zijn de stromatoporen veel onregelmatiger van vorm en meestal ook veel groter. Uit onderzoek blijkt dat de soortassemblages in de afzonderlijke laageenheden verschillen. Sommige soorten zijn beperkt tot één afzetting, andere daarentegen zijn ‘doorlopers’. Over en weer bestaan in het sortiment stromatoporen op beide eilanden veel overeenkomsten, waardoor laageenheden op basis van hun inhoud aan deze fossielen met elkaar kunnen worden vergeleken en gecorreleerd.

De Paleozoïsche afzettingen op de bodem van de Oostzee liggen op het kristallijne grondgebergte. Het grootste deel ervan is bedekt door het water van de Oostzee en is daarom niet toegankelijk. Op de eilanden Gotland, Hiuumaa, Vormsi en het direct zuidelijk daarvan gelegen eiland Saarema komen Silurische kalksteenafzettingen voor met daarin veel stromatoporen. De stranden liggen er vol mee.

Een ander gegeven is dat uit de kalkafzettingen in het Oostzeegebied in de loop van de tijd zeer veel stromatoporen zijn beschreven. Van sommige soorten, die onder verschillende namen door het leven gaan, is inmiddels duidelijk dat deze tot dezelfde soort moeten behoren. Bij weer andere is de status niet zeker, omdat de taxonomische kenmerken waarop de soortbeschrijving is gebaseerd, van twijfelachtige waarde zijn. Omdat het zelfs tot voor kort niet bekend was wat voor organismen stromatoporen waren, was het niet mogelijk aan te geven welke skeletelementen van werkelijk taxonomisch belang zijn. Bij morfometrische onderzoekingen is in het recente verleden te veel waarde toegekend aan kleine onderlinge verschillen, met als gevolg dat een woud aan soorten is ontstaan, net als bij trepostomate bryozoën en tabulate koralen.

Dwarsdoorsnede door het kalkskelet van Clathrodictyon symplex - Zwerfsteen van Groningen

Subtiele verschillen in skeletstructuur waren in het (recente) verleden vaak reden om nieuwe soorten te onderscheiden. Dit was niet alleen het geval bij tabulate koralen en trepostomate bryozoën, ook bij stromatoporen zijn soorten onderscheiden die deze status eigenlijk niet verdienen.

Verweerde, sterk gelaagde kalksteenstromatopoor (Symplexodictyon) - Zwerfsteen van Groningen

Sommige stromatoporen zijn opgegroeid in symbiose met andere organismen. Rugose koralen (Palaeophyllum) en een fijngebouwde tabulate koraal Syringopora affabilis komen het meest voor.  Door verwering zijn de openingen van de smalle koraalbuisjes van Syringopora goed te zien.

Stromatoporen van Gotland en de Estische eilanden

Hoewel niet eenvoudig, is het goed mogelijk om onze zwerfsteen-stromatoporen op genusniveau te vergelijken met de beschrijvingen van stromatoporen van Gotland en Estland. Voor de Groninger kalksteenexemplaren ligt de vergelijking met die uit Estland voor de hand. De keileemafzettingen in het Hondsruggebied, waarin ze vooral gevonden worden, zijn namelijk van Oostbaltische samenstelling.

Stromatoporen van Gotland (Oostzee)

Stromatopoor Densastroma - Sproge, Gotland

In mergelijke afzettingen komen in hoofdzaak knollige, halfbolvormige tot hoedvormige groeivormen voor van zowel stromatoporen als tabulate koralen.

Westbaltische stromatoporen - dat zijn stromatoporen die uit de omgeving van Gotland en eventueel van het Zweedse vasteland afkomstig zijn - komen op de noordelijke Hondsrug en zuidelijker bij Gieten en Emmen niet voor. Desondanks blijkt er onder de Hondsrugzwerfstenen en ook onder stromatoporen die uit zandgraverijen bij Haddorf/Neuenkirchen in Duitsland een grote mate van overeenkomst te bestaan met stromatoporen die van Gotland bekend zijn. Soortbeschrijvingen op basis van Gotlandvondsten zijn bij het determineren van zwerfsteenstromatoporen goed te gebruiken. Dit maakt het determineren een stuk makkelijker, omdat veel publicaties van Oost-Baltische stromatoporen nog uit de tijd van de Sovjet-Unie dateren en daarom in het Russisch zijn geschreven. Het lezen van die literatuur is niet voor een ieder van ons mogelijk.

Terug