Schriftgraniet

Bornholm is een continent in het klein, zegt men. Op grote afstand van het moederland, is het Deense eiland landschappelijk en geologisch meer een verlengstuk van Zweden, dan dat je de indruk hebt in Denemarken te zijn.
Voor een eerste oriëntatie is een bezoek aan het museum Natur Bornholm, iets ten zuiden van Aakirkeby, een ‘must'. Op een rustige dag in de week wandel je op je gemak de paar honderd meter van parkeerplaats naar de ingang van het donkere, pakhuisachtige gebouw. Onderweg kom je pegmatiet en vooral schriftgraniet tegen. Zo zag je die nog niet eerder. 

Schriftgraniet, zeer grof type - Vredefort, Zuid-Afrika

Rotsen met magische tekens

Bornholm en schriftgraniet? Op weg naar het museum loop je langs een kaal rotslandschap, met in de ijstijd gladgeschaafde granietbulten. Opvallende, in zonlicht spiegelende plekken in het gesteente trekken de aandacht. Van dichtbij vallen daarin kleine donkere figuurtjes op. Ze zijn hoekig en lijken op lettertekens, maar geschreven in een taal, die onbegrijpelijk is. Even verderop zie je ze ook en nog veel meer. Zijn dit magische boodschappen? Welk verhaal vertellen de tekens?

Het rotsoppervlak bij Museum Natur Bornholm, zuidelijk van Akirkeby, bestaat voor een belangrijk deel uit pegmatiet met schriftgraniet.

Oeroude voorgangers van Noormannen en Vikingers zullen zich dit ook afgevraagd hebben, toen ze noordelijker in Zweden en Noorwegen vergelijkbare figuurtjes in de rotsen zagen. Priesters in die tijd waren de enigen die door het uitvoeren van magische rituelen toegang hadden tot de ‘andere’ wereld. Zij interpreteerden de betekenis van de figuurtjes in de steen waarschijnlijk als boodschappen van de goden, waarvan alleen zij de betekenis konden doorgronden. De tekens in schriftgraniet hebben model gestaan voor het latere runenschrift dat Vikingers gebruikten om mededelingen in steen te beitelen. Schriftgraniet wordt om die reden ook wel runiet genoemd. Op Bornholm vind je op verschillende plaatsen zowel runenstenen als schriftgraniet.

Schriftgraniet aan de rand van een oercontinent

Het rotsoppervlak bij museum Natur Bornholm bestaat voor een groot deel uit graniet en pegmatiet met daarin verspreid partijen schriftgraniet. Het gesteente maakt onderdeel uit van een opgeheven deel van het Precambrische oercontinent Baltica. In feite is Bornholm en het noordelijker gelegen Christiansö het geologisch verlengstuk van Zweden.

Het noordelijke en noordoostelijke deel van Bornholm is kristallijn grondgebergte, voornamelijk bestaand uit graniet van zo’n 1,7 miljard jaar oud. De granietrotsen vormen de wortels van een uitloper van een vroeger hooggebergte. Het zuidelijke deel van Bornholm is jonger. Hier bestaat de bodem voornamelijk uit sedimentaire gesteenten uit het Paleozoïcum en Mesozoïcum. De scheiding tussen graniet en sedimenten ligt bij wijze van spreken maar een paar meter bij het museum vandaan.

Schriftgraniet van de rand van een oercontinent

Het oeroude granietlandschap van Bornholm wordt van de jongere gesteenten in het zuiden gescheiden door een reeks breuken. Deze zijn onderdeel van een grote tektonische breuk, die Sorgenfrei-Tornquist breukzone genoemd wordt. Deze scheidt het oude continent Baltica van de rest van Europa.

In de randzone zuidelijk van Aakirkeby komen in de graniet gangen voor van pegmatiet, vergezeld van schriftgraniet. In de ijstijd heeft het landijs ongetwijfeld stukken pegmatiet en ook schriftgraniet losgebroken en als zwerfsteen naar ons land vervoerd. Helaas missen zowel pegmatiet als schriftgraniet typische kenmerken, waardoor niet bepaald kan worden waar deze precies vandaan komen.

De dubbele rode lijn geeft de Sorgenfrei-Tornquist breukzonde aan. Deze loopt voor een deel over het eiland Bornholm. Het roze gebied ten noordoosten daarvan vormt het oude oercontinent Baltica, dat van het Kola Schiereiland in het noorden doorloopt tot de Oeral en de Zwarte Zee. De letters STZ en TTZ langs de breukzone betekenen respectievelijk de Sorgenfrei-Tornquist en de Teissyre-Tornquist zone. De zone scheidt het oercontinent Baltica van de rest van Europa.

Het geelbruine deel markeert het gebied van de Varistische gebergtevorming van 360-280 miljoen jaar geleden. Het groen-roze gesteepte deel betreft een gedeformeerde strook gesteenten als gevolg van de gebergtevorming in het Carboon. 

Wat is schriftgraniet?

Schriftgraniet is een bijzondere vorm – zeg maar een structuurvariant -  van pegmatiet, en is net als deze leucocratisch (=lichtkleurig) en granietisch van samenstelling. Schriftgraniet werd voor het eerst in 1827 door Karl Caesar von Leonhard in de wetenschappelijke literatuur geïntroduceerd.

Schriftgraniet bestaat uit kaliveldspaat en kwarts. In zwerfstenen is soms sprake van bijmenging van plagioklaas en biotietglimmer. Schriftgraniet vormt onregelmatig begrensde, grote en kleinere partijen in pegmatiet. Het karakteristieke gesteente wordt ook wel grafische graniet of runiet genoemd.

In schriftgraniet is sprake van een vergroeiing van kaliveldspaat en kwarts. Beide mineralen zijn tegelijk en snel uit restmagma gekristalliseerd. Zowel kaliveldspaat als kwarts vormen kristallografisch afzonderlijke kristallen, die met elkaar verweven zijn, waardoor een onderscheidend repetitief patroon ontstaat. Kwarts vormt in de veldspaat smalle, lange lijsten, met op dwarsdoorsnede hoekig geknikte vormen, die op regelmatige afstanden met kaliveldspaat vergroeid zijn. De kwartslijsten zijn langs breukvlakken in en naast de kaliveldspaat soms goed zichtbaar. Op dwarsdoorsnede zijn de kwartskristallen zo gerangschikt dat de vorm aan Arabische, Hebraïsche of aan runentekens doen denken. Vertalen we de kwartsfiguurtjes naar ons bekende lettertekens, dan komen vooral lettertypen voor als  L, I, J, V, O, C.

Bij het doorslaan van schriftgraniet valt op dat het breukvlak vaak een spiegelend splijtvlak van kaliveldspaat vormt, bewijs dat we met een enkel veldspaatkristal te doen hebben. Dat kwarts ook uit een enkel kristal bestaat, blijkt alleen in slijpplaatjes onder de microscoop. Met de loep is dit niet te zien.

Hoe ontstond schriftgraniet ?

Pegmatiet en schriftgraniet ontstonden in de laatste fase van de kristallisatie van granietmagma. Als granietisch magma nagenoeg geheel gestold en vast geworden is, blijft een dunvloeibare restsmelt over. Deze wordt door zijn gasrijkdom en samenstelling onder hoge druk in scheuren en spleten van het omringende gesteente geperst, waar het snel kristalliseert. Schriftgraniet vormt zich bij een bepaalde kwarts/veldspaatverhouding. Men rekent pegmatiet en schriftgraniet tot ganggesteenten, hoewel het vaak juister is om deze net als graniet als dieptegesteente te beschouwen. 

Schriftgraniet als zwerfsteen

Zwerfstenen van zowel schriftgraniet als van pegmatiet komen betrekkelijk veel voor, pegmatiet meer nog dan schriftgraniet. Met hun geelwitte, grijsroze, geeloranje, oranjerode, rozegele pasteltinten zijn het bijzonder fraaie zwerfstenen.

De indruk bestaat dat zwerfstenen van schriftgraniet net als die van pegmatiet niet gelijkmatig over Noord-Nederland verdeeld zijn. In Oost-Baltische zwerfsteengezelschappen in het Hondsruggebied in Drenthe en Groningen worden ze meer gevonden dan in de rest van Noord-Nederland. Bijzonder is ook dat schriftgraniet in Oost-Drenthe talrijker voorkomt dan op de steenstranden langs de Oostzee in Duitsland en Denemarken, hoewel de rijkdom aan zwerfstenen daar onvergelijkelijk veel groter is. Een reden zou kunnen zijn dat de verzameldruk op de steenstranden groot is, maar of dit de oorzaak is?

Net als bij pegmatiet worden van schriftgraniet fijn-, middel- en ook grofkorrelige typen gevonden. Als er iets van onderscheid tussen zwerfstenen kan worden gemaakt, dan zijn het wel typen schriftgraniet die in het Keienboek van Van der Lijn omschreven worden als het ‘lijntjestype, haakjestype, sikkeltype en banketlettertype’. Hieruit wordt duidelijk dat de variatie onder schriftgraniet groot is.

Zwerfstenen van schriftgraniet komen in principe uit alle delen van Zweden, Botnische Golf, Zuidwest-Finland en ook van het Deense eiland Bornholm en omgeving.  Vooral het Precambrisch grondgebergte in Zuidwest-Finland en in de omgeving van de Aland-eilanden hebben veel pegmatiet en schriftgraniet geleverd. Uit Zuid-Zweden worden ze weinig vermeld. In de meeste granietvoorkomens in Smaland en noordelijker ontbreken pegmatiet en schriftgraniet vrijwel geheel.

Granofier

Vergelijkbare kwartsfiguurtjes als in schriftgraniet kennen we ook in het klein. Dergelijke fijngrafische vergroeiingen zijn met het blote oog soms nauwelijks te zien. Zwerfstenen met deze veldspaat-kwartsvergroeiingen worden granofier genoemd.

Aland-granofier - Zwerfsteen van Borger (Dr.)

Deze rapakivigraniet is porfierisch van structuur. De veldspaat-eerstelingen worden aan alle zijden omringd door fijnkorrelige kwarts-veldspaat vergroeiingen.

Granofierische vergroeiingen zijn vooral bekend van rapakivi-granieten, zoals Aland-rapakivi, Aland-granofier, Aland-graniet- en Aland ringkwarts-porfier. De grondmassa van deze gesteenten bestaat geheel of gedeeltelijk uit innig vergroeide kaliveldspaat en kwarts, waarbij deze laatste figuurtjes vormen die zich voordoen als wormachtige slingertjes, kleine groepjes lettervormige tekens, soms ook waaiertjes, streepjes, driehoekjes enz. In rapakivi’s worden deze vergroeiingen, naar buiten toe, vaak iets grover van structuur. Vooral in Aland-granofier is dit goed te zien.

Als gidsgesteente is schriftgraniet niet geschikt, misschien op één uitzondering na. Dat is een bijzonder fraai, blauwgroen type schriftgraniet uit het Tördal in Zuid-Noorwegen. De groenachtige kleurvorm van kaliveldspaat in dit gesteente noemt men amazoniet. In de Scandinavische gesteentewereld is de combinatie schriftgraniet en amazoniet uniek. De hoop op het vinden van een zwerfsteen van dit mooie gesteente zal altijd wel een vrome wens blijven. Uit dit Zuidnoorse gebied zijn bij ons geen zwerfstenen te verwachten. Het landijs in de ijstijd bewoog destijds in zuid-zuidwestelijke richting, het Noordzeegebied in.

Schriftgraniet - Tördal, Zuid-Noorwegen

De veldspaat in dit type is amazoniet, een groene variëteit van kaliveldspaat