Heerenveen-keileem
Dit is een sterk zandige, door verwering ontkalkte, keileem met een West-Baltisch zwerfsteen-gezelschap. Heerenveen-keileem is uit de zool van het landijs op de ondergrond afgezet, tijdens de eerste twee vergletsjeringsfasen van Noord-Nederland tijdens het Saalien.
Heerenveen-keileem is dominant aanwezig in Oost- en West-Groningen, het westen van Drenthe en in Friesland. Gidsgesteenten in dit keileem-type worden vooral bepaald door herkomstgebieden in Midden- en Zuid-Zweden, de aangrenzende Oostzee, Denemarken, inclusief het eiland Bornholm.
Heerenveen-keileem - Kloosterveen (Dr.)
Heerenveen-keileem - Gaarkeuken (Gr.)
Rijk aan vuursteen
Heerenveen-keileem is bijzonder rijk aan vuursteen, hoewel het percentage plaatselijk sterk kan variëren. De verwante Markelo-keileem geeft bij gesteente-tellingen dezelfde waarden als in Heerenveen-keileem, maar bevat minder vuursteen (2-4%). Heerenveen-keileem bevat hier een veelvoud van. Bij Gaarkeuken in het westen van de provincie Groningen is sprake van een variant die extreem rijk is aan vuursteen. Zeker 60% van de zwerfstenen bestaat uit vuursteen. Bijzonder is de rijkdom bij Gaarkeuken aan grote vuursteenbrokken, soms in de vorm van tamelijk gaaf gebleven vuursteenknollen. Vuurstenen met een doorsnede tussen de 20-40cm zijn niet zeldzaam.
Gebande vuursteen - Zwerfsteen van Gaarkeuken (Gr.)
De West-Baltische keileem bij Gaarkeuken is bijzonder rijk aan vuursteen. Ruim 60% van het kleinere zwerfsteenmateriaal bestaat uit vuursteen.
Vuursteenknol - Zwerfsteen van Gaarkeuken (Gr.)
Vuursteenknollen zijn omgeven door een witte tot grijs-witte korst (= cortex). Aan de buitenzijde zijn fossiele graafgangen te zien van vermoedelijk kreeftachtige dieren.
Vuursteenknol - Zwerfsteen van Drachten (Fr.)
Het gehalte aan vuursteen in Heerenveen-keileem is significant hoger dan in vuursteenhoudende Noordhorn-keileem.
West-Baltisch zwerfsteengezelschap
Kristallijne zwerfstenen uit de Zuid-Zweedse provincie Smaland zijn in Heerenveen-keileem talrijk aanwezig, evenals granieten van het eiland Bornholm. Uit de groep metamorfe gesteenten zijn met name helleflinten goed vertegenwoordigd, net als lichtkleurige, kwartsietische zandstenen. De meerderheid is afkomstig uit Zuid-Zweden en het aangrenzende Oostzee-gebied, zuidelijk tot het eiland Bornholm. Hieronder zijn talrijke met Vroeg-Cambrische levenssporen zoals Skolithos, Monocraterion, Diplocraterion, e.d. Zandstenen met levenssporen zijn voor Heerenveen-keileem karakteristiek. Uit Midden-Zweden zijn porfieren uit Dalarne algemeen voorkomende zwerfstenen. Soms is het percentage ervan relatief hoog.
Voorbeelden van West-Baltische zwerfsteen-soorten
Bohuslan-graniet - Zwerfsteen van Gaarkeuken (Gr.)
Deze Zuidwest-Baltische graniet komt voor aan de zuidwestkust van Zweden. Het is een gelijkmatig, scherpkristallijn graniet-type.
Dala kwarts-porfier - Zwerfsteen van Sellingerbeetse (Gr.)
De verdeling van kwarts-porfieren in Heerenveen-keileem is wisselend. Bij Sellingerbeetse komen ze algemeen voor. Het herkomst-gebied is de provincie Dalarna in Midden-Zweden.
Bornholm-graniet - Zwerfsteen van Nijbeets (Fr.)
Graniet-typen van het eiland Bornholm en aangrenzend Oostzee-gebied zijn karakteristiek voor Heerenveen-keileem. Op een aantal locaties in Friesland komen ze procentueel veel voor.
Rhombenporfier - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.)
Rhombenporfier is een vulkanisch gesteente (syeniet-porfier) uit het Oslo-gebied in Zuid-Noorwegen. Hoewel zeldzaam, zijn Oslo-gesteenten, vrijwel altijd aanwezig in Heerenveen-keileem.
Rhombenporfier - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.)
Rhombenporfieren zijn bijzonder variabel in kleur, aantal eerstelingen en de vorm ervan. Dit type met zijn spits-rhombische, evenwijdig gerangschikte eerstelingen, is van het Kolsas-type. Kolsas is een heuvel in het noorden van de stad Oslo in Noorwegen.
Uit gesteente-tellingen blijkt, dat verspreid over Noord-Nederland, de voor deze keileem karakteristieke gidsgesteenten in wisselende percentages aanwezig zijn. De zojuist genoemde vulkanieten uit Dalarne in Midden-Zweden komen beslist niet overal in vergelijkbare percentages voor. Dit geldt ook voor het aantal zwerfstenen van helleflint uit de provincie Smaland. Het opvallendst zijn de wisselende percentages Bornholm-granieten in tellingen. Bij Gaarkeuken en ook bij Sellingerbeetse in Oost-Groningen, zijn de aantallen vrij gering. Dit in tegenstelling tot een aantal locaties in Friesland. Op de steenstorten van een zandzuigerij bij Nijbeets was maar liefst 23% van de gidsgesteenten afkomstig van Bornholm en omgeving. Ook op andere vindplaatsen in Friesland zijn veel Bornholm-gesteenten aangetroffen, maar steeds variëren de aantallen.
Keizand-oppervlak in een zandverstuiving op het Balloërveld bij Rolde (Dr.)
Keizand is het residu van verweerde, uitgespoelde en uitgewaaide keileem. Op het Balloërveld is in het keizand sprake van vermenging van zwerfsteenmateriaal uit Heerenveen-keileem en die uit Assen-keileem. De eerste is West-Baltisch van samenstelling, Assen-keileem is Oost-Baltisch.
Zwerfstenen langs akker op het Hoge Veld bij Norg (Dr.)
De steenbestrooing op de akkers op het Hoge Veld (rug van Zeijen) is gemengd West- en Oost-Baltisch. Hier komen talrijke rapakivi-granieten voor naast zwerfstenen uit Midden- en Zuid-Zweden. Deze laatste verraden een herkomst uit Heerenveen-keileem.
Heerenveen-keileem in het Hondsrug-gebied
Binnen het Hondsrug-complex is de aanwezigheid van Heerenveen-keileem vastgesteld op de Hondsrug bij Eext en Erica. Verder komen restanten voor op een aantal plaatsen op de meer naar het westen gelegen zandruggen. Bij voorkomens binnen het Hondsrug-complex gaat het om uitwassingsresidu’s van keileem die zijn ontstaan door verwering en erosie. De fijne fractie is weggespoeld en verwaaid, de grove bestanddelen zijn blijven liggen. De chemische verwering van de keileem vond al in het Eemien plaats. De voornaamste erosie trad op in de tweede, zeer koude, helft van de Weichsel-ijstijd. Samen met grof zand, vormen grind en stenen een dun keizand-niveau. In het Hondsrug-gebied is keizand van het Heerenveen-type door erosie dikwijls vermengd met bestanddelen uit Assen- en soms ook Emmen-keileem. Het eerste is het geval op het Balloërveld bij Rolde, bij Anderen en heel duidelijk ook noordelijk van Borger. Vermenging met materiaal uit Emmen-keileem is op een aantal plaatsen aangetroffen op het Hoge Veld bij Bunne (Dr.).
Voorbeelden van West-Baltische sedimentaire zwerfstenen
Buizen-zandsteen (Skolithos) - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.)
Dit sporenfossiel met dicht opeenstaande, verticale buizen heet Scolithos linearis. Zandstenen als deze zijn van Vroeg-Cambrische ouderdom. De herkomst is de Oostzeebodem oostelijk en zuidoostelijk van Zuid-Zweden.
Zandsteen met levenssporen (Planolites) - Zwerfsteen van het Hoge Veld bij Norg (Dr.)
Deze zandsteen bevat tal van graafgangen. Ze liggen kriskras in het laagvlak van de zandsteen. Het lijken afdrukken van plantenstengels, vandaar de oude naam 'Fucoïden-zandsteen'. De veroorzaker is onbekend. Is ook van Vroeg-Cambrische ouderdom.
Hanaskog-vuursteen - Zwerfsteen van Gaarkeuken (Gr.)
Deze karakteristieke, witgespikkelde vuursteen is afkomstig uit de omgeving van Kristianstad in de provincie Skane in Zuidoost-Zweden.
Kalmarsund-zandsteen - Zwerfsteen van het Hoge Veld bij Norg (Dr.)
Kalmarsund-zandsteen toont in allerlei variaties strepen en banden van violetbruine kleur. De strepen hebben doorgaans met de echte gelaagdheid van de zandsteen niets te maken. Het zijn oxidatie-banden van ijzer. Deze zandsteen is afkomstig uit de Kalmarsund bij Öland aan de zuidoostkust van Zweden.
Paradoxides-zandsteen - Zwerfsteen van het Hoge Veld bij Norg (Dr.)
Deze dichte, fijnkorrelige leverbruine zandsteen komt voor op het Zweedse Oostzee-eiland Öland. De zandsteen stond eerder bekend als Tessini-zandsteen. Op laagvlakken zijn vaak opvullingen zichtbaar van sleepsporen. Deze zijn veroorzaakt door bodemmateriaal dat door stromend zeewater verplaatst werd.
Terzijde
Statistische gidsgesteenten
Sedimentaire zwerfstenen missen meestal kenmerken die ze geschikt maken als gidsgesteente. Bij zwerfsteeninventarisaties worden deze zwerfsteen-typen daarom genegeerd. In sommige gevallen levert een vindplaats voor een zwerfsteentelling te weinig gidsgesteenten op. In deze gevallen kunnen bepaalde sedimentaire zwerfstenen 'meegenomen' worden bij de inventarisatie. Het vinden en registreren van zwerfsteentypen, zoals hierboven afgebeeld, kunnen de indruk van een bepaald zwerfsteenspectrum bevestigen en versterken. Sedimentaire en metamorfe zwerfstenen die hieraan voldoen, noemt men statistische gidsgesteenten.